مفهوم چارچوب، الگو و مدل در پژوهش

دانشجویی پرسیدند:

چارچوب، مدل و الگو چه تفاوتی با هم دارند؟

پاسخ:

چارچوب معادل framework است
و مدل و الگو معادل model.
بسته به اینکه در کدام بخش از پژوهشتان بخواهید آنها را بکار برید ممکن است مصادیق متنوعی داشته باشند

مفهوم مدل، الگو و چارچوب در شروع پژوهش (بخش مبانی)

مثلا در بخش اغازین پژوهش جایی که مدل مفهومی پژوهش باید ارائه شود
بسته به اینکه فونداسیون نظری پژوهشتان از کجا آمده باشد از اصطلاح مدل مفهومی یا چارچوب نظری استفاده می‌شود.
مدل مفهومی زمانی بکار می‌رود که فونداسیون نظری پژوهشتان را از دل متون و پژوهش‌های پیشین استخراج کرده‌ باشید.
چارچوب نظری زمانی بکار می‌رود که فونداسیون نظری پژوهشتان را روی نظریه یا مدل موجود گذاشته باشید.
اگر بخواهم ساده‌تر بگویم به طور کلی در هر پژوهش معمولا یک پرسش اصلی وجود دارد که دو بار پرسیده می‌شود:
یک‌بار از متون و پژوهش‌های پیشین که حاصلش می‌شود مدل مفهومی یا چارچوب نظری پژوهش.
یک‌بار از منبع داده (در مرحله data collection) یا فاز میدانی پژوهش که حاصلش می‌شود مدل، نظریه،‌ الگو و هر آنچه پژوهشگر به عنوان خروجی پژوهشش ارائه می‌دهد.

 

حالا چرا هر پژوهش باید چارچوب نظری یا مدل مفهومی داشته باشد؟

برای اینکه پژوهشگر بتواند پرسش پژوهشش را عمیق و همه بعدی از جامعه پژوهشش بپرسد باید یک مدل مفهومی یا چارچوب نظری داشته باشد
مدل مفهومی یا چارچوب نظری مشخص می‌کند:
  • قرار است این پرسش چطور از جامعه پژوهش یا منبع داده پرسیده شود؟
  • و این پرسش‌ها حول محور چه سازه‌ها و مولفه‌ها یا متغیرهایی طراحی شده‌اند؟ (اینها فونداسیون نظری ابزار پژوهش را تشکیل می‌دهند).
حالا اگر این مدل از دل متون و پژوهش‌ها استخراج شد اسمش می‌شود مدل مفهومی.
اگر پژوهشگر از نظریه یا مدلی که وجود دارد استفاده کرد اسمش می‌شود چارچوب نظری.

 

در ویدئو زیر با یک مثال زنده، نقش فوق کلیدی مدل مفهومی پژوهش در مولدسازی آن تشریح شده است.

 

مفهوم مدل، الگو و چارچوب بعد از گردآوری و تحلیل داده‌ها

بعد از طراحی مدل یا چارچوب (که در بالا توصیف شد) حالا پژوهشگر وارد فاز میدانی پژوهش می‌شود یعنی می‌رود سراغ data collection و پرسشش را از جامعه هدف می‌پرسد منتها نه پرسش اصلی را،‌ پرسش‌های عملیاتی را می‌پرسد که حول محور سازه‌ها و متغیرها (مدل مفهومی یا چارچوب نظری) طراحی شده‌اند.
بعد از گردآوری داده،‌ داده‌ها را تحلیل و دسته‌بندی می‌کند و در نهایت یافته‌های پژوهشش را در قالب یک مدل یا نظریه ارائه می‌دهد که در پژوهش‌های مختلف این نوع خروجی‌ها را متفاوت صدا می‌زنند مثلا بعضی می‌گویند مدل مفهومی، بعضی می‌گویند الگوی مفهومی (معمولا در رشته‌های ریاضی،‌کامپیوتر، مهندسی صنایع و در پژوهش‌هایی که می‌خواهند فرایند و چندوچون یک کار را در قالب الگوریتم، برنامه، یا گام به گام عملیاتی نشان دهند).
فرق این مدل و چارچوب یا الگو که در انتهای پژوهش به دست می‌آید با آنچه در ابتدای پژوهش به دست آمد در این است که اولی از دل متون بیرون آمده ولی دومی از دل داده و بنابراین منعکس کننده بافت است و می‌تواند دانش از جنس آگاهی، دانایی یا توانایی تولید کند (البته در پژوهش‌هایی که درست طراحی و اجرا شده‌اند که من اسمش را گذاشته‌ام پژوهش مولد و ماندگار نه پژوهش‌های رفع‌تکلیفی که در دانشگاه‌ها انجام می‌شود).

مفهوم مدل، الگو و چارچوب در مرحله انتخاب روش و طراحی پروتکل پژوهش

واژه چارچوب و الگو یا مدل در بخش روش هم ممکن است استفاده شوند و آن زمانی است که می خواهید از مدلی مشخص برای پرسیدن و گردآوری داده پژوهشتان استفاده کنید. مثلا می‌خواهید از مدل روش‌شناسی آیزنهارت برای انجام یک مطالعه موردپژوهی اکتشافی استفاده کنید یا از مدل یین برای انجام مطالعه موردپژوهی توصیفی/کمی استفاده کنید. به عبارتی برای فاز عملیاتی یعنی طراحی یا design  و کار میدانی یا fieldwork یا data collection
در مرحله تحلیل داده هم از اصطلاح الگویابی یا pattern seeking‌ استفاده می‌شود که ماجرای آن فرق می‌کند.

کدام واژه را انتخاب کنید؟

اینکه کدام واژه مناسب‌تر است بسته به پرسش و رویکرد پژوهش شما دارد. مثلا اگر پژوهش شما در صدد فهم چیستی، چرایی یا چگونگی یک مفهوم است که می‌شود کیفی در انتهای کار می‌توانید داده‌های تحلیل و دسته‌بندی شده را در قالب مدل مفهومی یا نظریه ارائه دهید یا براینمایش چگونگی انجام کاری چارچوب مفهومی ارائه دهید. اما اگر کارتان کمی است می‌توانید نتایج را به صورت مدل مفهومی‌ای از روابط علی معلولی، یا الگوی الگوریتمی از معادلات و روابط نشان دهید.
پیشنهاد می‌کنم مطالب این بخش از پژوهشکار، این نوشته،‌این نوشنه و این نوشته را مطالعه بفرمایید.

 

برای استناددهی به این پست طبق این آموزش اقدام بفرمایید 

24 دیدگاه‌
  1. علی می‌گوید

    سلام آیا رفرنس انگلیسی برای تفاوت چارچوب نظری و مدل مفهومی میتوانید اشاره کنید

    1. دکتر مریم نظری می‌گوید

      سلام لطفا عبارت زیر را گوگل بفرمایید:
      theoretical framework vs conceptual model

  2. منيژه سادات طباطبايي می‌گوید

    سلام و عرض احترام
    خانم دكتر نظري گرلنقدر سپاس از بيان شيوا و كلام پرمحتواي شما كه به زبان ساده اما جامع ارائه نموديد.

    1. دکتر مریم نظری می‌گوید

      سلام و سپاس از حسن توجه شما : )

  3. saeed می‌گوید

    با سلام و درود خدمت شما، یک سوالی از حضرتعالی داشتم و اون اینکه ممنون میشم چند مورد از تفاوت مدل، چارچوب، معماری را ذکر بفرمایید؟

    1. دکتر مریم نظری می‌گوید

      سلام خیر
      این مشق شماست. در این روش و فوت کوزه گری را فرامی گیرید و باید خودتان در زمینه مدنظرتان که معماری است نمونه پیدا کنید. با فهم مفاهیم ارائه شده خیلی راحت میتوانید این موارد را در مقالات تاپ بین المللی بیابید.

  4. farajolah maleki می‌گوید

    با سلام و درود,لطفا مثال هایی برای هر موضوع, موضوع, پدیده و….بیاورید و بنظر می رسد اغلب آموزش های جالب شما حول علوم انسانی و پرسشنامه ای می چرخد اگر ممکن است در خصوص علوم بهداشتی و پزشکی که دانشجویان و اساتید آن سهم زیادی در تولید دانش دارند و همچنین مقالات مروری نیز در این متد ها و روش های ۱۰% ی و مولد پژوهشی که بیان میفرمایید مثال بیاورید. باتشکر

    1. دکتر مریم نظری می‌گوید

      سلام و احترام

      آموزشها براساس پرسشهای دریافتی ارائه میشوند. پیشنهاد میکنم آموزشها را در دل موضوع مدنظرتان پیاده سازی بفرمایید و در دل موضوع مدنظر پرسش خود را مطرح بفرمایید تا در دل همان مثال مفاهیم را باز نمایم.

  5. مجتبی کریمیان می‌گوید

    سلام استاد محترم
    برای الگو سازی از چه روش های معمولا استفاده می شود یا بهتر بگویم چه روش های پژوهشی برای الگو سازی کاربرد دارند داده بنیاد یا تحلیل محتوای کیفی یا تحلیل مضمون به عبارتی برای مثال ارائه الگوی نقشه دانش برای یک سازمان با چه روشی الگو ارائه می شود
    تشکر از لطف شما استاد محترم

    1. دکتر مریم نظری می‌گوید

      سلام وقت بخیر
      با تمام روشها میتوان الگو و مدل ارائه کرد چون اساسا الگو و مدل شکل شماتیک یافته یا پاسخ به پرسش پژوهش هستند برای تعیین روش مناسب باید به پرسش پژوهش توجه بفرمایید اگر پرسش کیفی است باید از روشها و دیزاینهای کیفی استفاده نمایید اگر کمی است هم از روشهای کمی.
      پس چیزی که شما در ابتدا باید مشخص بفرمایید پرسش پژوهش است که آن هم روی مسئله سوار میشود منتها نه آن مدلی که در دانشگاهها مد است. مسئله در پژوهش این مدلی است و پروسه صحیح انجام پژوهش هم این مدلی است.
      اگر هم پژوهشتان کیفی است عبارت پژوهش کیفی دکتر مریم نظری را گوگل بفرمایید آموزشهای بسیار کاربردی به دست می آورید

  6. زینب می‌گوید

    سپاس از آموزش های ارزشمند شما
    چطور میتونم به مطالب شما ذیل این پستی که در اینجا قرار دادید، رفرنس بدم؟

    1. دکتر مریم نظری می‌گوید

      سلام به وبلاگ پست استناد دهید:
      اینجا کلیک بفرمایید یا عبارت زیر را گوگل و طبق آن اقدام نمایید:
      استناددهی حرفه ای دکتر مریم نظری

  7. محمدی می‌گوید

    سلام. ممنون بایت مطالبی ک گذاشتید.
    خانم دکتر تفاوت و شباهت بین مدل و الگو و پارادیم چیه

    1. دکتر مریم نظری می‌گوید

      سلام و سپاس
      پارادایمهای فلسفی پژوهش تمرکزشان بر فلسفه و چرایی است که در پس رویکردها و روشهای پژوهش وجود دارند
      مثلا اینکه رویکردهای پژوهش کیفی روی چه مفروضاتی سواز هستند و فلسفه انجام آنها در چیست؟
      اینکه دانش از منظر پارادایم تفسیرگرایی چگونه تعریف می شود (که میشود فلسفه و چرایی پژوهشهای کیفی). اینکه دانش، مفاهیم، پدیده ها ممکن است فرد به فرد، گروه به گروه، سازمان به سازمان و بافت به بافت متفاوت فهمیده و تعریف شوند چون دیدگاهها و مناسبات کاری، زندگی و شرایطشان با هم متفاوت است.
      دانش در پارادایم اثبات گرایی چطور تعریف می شود (که میشود فلسفه و چرایی پژوهشهای کمی). اینکه دانش، مفاهیم، پدیده ها همانی هستند که گفته شده اند مثلا آب در ۱۰۰ به چوش می آید. الف بر ب تاثیر میگذارد به همین پژوهشهای کمی هدف و چرایی شان میشود تست و آزمون دانش موجود/ اثبات یا رد نظریه ها و مدلها در شرایط گوناگون.
      پیشنهاد میکنم درباره هر اصطلاحی پرسش دارید همان اصطلاح را گوگل بفرمایید ترجیحا به زبان انگلیسی.

  8. علی قاسمی می‌گوید

    سلام چرا در بعضی چارچوب های مفهومی به جای ابعاد ،مولفه وشاخص به نام نویسنده اشاره شده است

    1. دکتر مریم نظری می‌گوید

      سلام اگر چارچوب مفهومی است کارشان اشتباه است.

  9. قاسمی می‌گوید

    سلام اگر هم متغیر مستقل و هم متغیر وابسته هردو دارای ابعاد ،مولفه و شاخص باشند ،باید این عناصر در ترسیم چارچوب مفهومی آورده بشه یا صرفا نشان دادن رابطه دو متغیر کافی است و نیاز به نمایش ابعادو…نیست

    1. دکتر مریم نظری می‌گوید

      سلام تا حد ممکن بهتر است جزئیات آورده شوند تا فاز میدانی و چرایی ریشه پرسشهای طراحی شده در قالب پرسشنامه و … درک شود.

  10. قاسمی می‌گوید

    سلام آیا در طراحی سوالات پرسشنامه ،می شود می شود از تاثیر رابطه متغیر مستقل بر متغیر مستقل به صورت مستقیم سوال پرسید ؟یعنی اگر به طور مثال موضوع تحقیق بررسی تاثیر سیستم اطلاعات حسابداری بر وظایف مدیریت (برنامه ریزی ،سازماندهی ،رهبری و تصمیم گیری و کنترل است می شود پرسید :آیا شما از سیستم های اطلاعات حسابداری(متغیر مستقل )در تصمیم گیری مدیریت (بعد متغیر وابسته )استفاده می کنید یا اینکه باید تک تک ابعاد متغیر مستقل بر روی ابعاد متغیر وابسته را سوال کرد -از لطف شما صمیمانه سپاسگزارم خانم دکتر

    1. دکتر مریم نظری می‌گوید

      سلام خیر هیچوقت در فاز میدانی نباید مستقیم درباره متغیر اصلی سوال شود و حتی مولفه های هر متغیر باید به گونه ای در قالب گویه هایی مطرح شوند که جامعه هدف بتواند در دل سناریو کار واقعی و تجربه واقعیش از آن مولفه به پرسشها پاسخ دهد پس گویه ها تماما باید در ارتباط با مولفه ها اما به شکل غیر مستقیم و به زبانی اسکلت بندی شوند که جامعه هدف بتواند با آنها ارتباط بگیرد. بعد از گردآوری داده این وظیفه پژوهشگر است تا با تحلیل و تفسیر صحیح داده ها درباره هر مولفه و متغیر و پاسخ به پرسشهای فرعی، پاسخ دهد. برای فهم بهتر این موضوع لطفا عبارت دانش نو و کاربردی دکتر مریم نظری را گوگل بفرمایید.

  11. قاسمی می‌گوید

    خانم دکتر نظری از راهنمایی های هوشمندانه شما صمیمانه سپاسگزارم ،سرافرازی و بهروزی شما را از خداوند خواهانم -سپاس

    1. دکتر مریم نظری می‌گوید

      سلامت و شاد باشید : )

  12. ali می‌گوید

    خانم دکتر نظری
    با سلام و احترام وسپاس از شما ، هر متغیر اعم از مستقل یا وابسته مولفه ها و ابعادی دارد که آنرا توصیف می کند ،سوال من این است اگر مدل مفهومی به شکل زیر باشد :

    ۱-آیا همه ابعاد باید جزمتغیرها و فرضیه های مدل محسوب می شوند ؟
    ۲- آیا در ترسیم مدل مفهومی فلش از تک تک ابعاد متغیرمستقل باید به همه ابعاد متغیر وابسته فلش زده بشه ؟
    ۳-آیا نباید از متغیر مستقل به ابعاد متغیر وابسته فلش ترسیم بشه ؟
    از پاسخ شما پیشاپیش سپاسگزارم .

    1. دکتر مریم نظری می‌گوید

      سلام مدل مفهومی باید طوری ساخته و چیده شود که مخاطب درک کند قرار است چه چیزهایی در فاز میدانی بررسی شوند و فونداسیون نظری این چیزها چیست
      در کار کمی بله باید روابط مشخص شوند تا چرایی پرسیده شدنش در فاز میدانی درک شود نوع فلش و اینکه جهت فلش به چه سمتی میرود تماما بستگی به این دارد که در فاز مطالعاتی به چه روابطی رسیده اید و بناست چه روابطی بررسی شوند
      با احترام

دیدگاهی بگذارید

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.