چگونه «به سلامت» پروپوزال بنویسید؟ نگارش پرسش‌مبنا +دو منبع کاربردی

این نوشته و منابع معرفی شده، پاسخ به پرسشها و ابهاماتی هستند که در تعامل با دانشجویان خود دریافت می‌کنم. درباره پروپوزال‌نویسی، متون و منابع زیادی وجود دارد – که در این متن هم به برخی از آنها اشاره شده – لیکن تاکید این نوشته بر نکاتی است که به چگونگی یادگیری پروپوزال‌نویسی کمک می‌کنند.  امید که آنها را سودمند بیابید و تجربه پروپوزال‌نویسی خود را – پس از فراگیری این آموزه‌ها – با دیگر دغدغه‌مندان پروپوزال‌نویسی به اشتراک بگذارید.

به سلامت بنویسید 🙂

————————————————————-

پروپوزال یا پیشنهادیه پژوهش مینیاتوری از چارچوب یک پژوهش و وعده‌هایی است که پژوهشگر درباره چگونگی انجام پژوهش و خروجی‌های آن ارائه می‌دهد.

برای «به سلامت» نوشتن یک پروپوزال قوی و قابل دفاع لازم است تا پژوهشگر در پروپوزال خود شفاف و مستند به پرسشهای زیر پاسخ دهد:

پروپوزال را به تله‌ای خودساخته تبدیل نکنید

پروپوزال مانند تفاهم‌نامه‌ای است که میان پژوهشگر و کارفرمای پژوهش (اساتید راهنما، مشاور، داور) امضا می‌شود. چون پروپوزال توسط پژوهشگر نوشته و توسط کارفرمای پژوهش تایید و تصویب می‌شود،‌ این معنا را می‌دهد که پژوهشگر متعهد است به هر آنچه در پروپوزال خود وعده داده عمل کند. فهم این موضوع دو پیام بزرگ برای پژوهشگر دارد:

1. از زیاده‌گویی بپرهیز
2. لیست آرزوهای خود را با هدف(های) پژوهش اشتباه نگیر

یک پژوهش دانشگاهی قرار نیست سود شرکتها را چند برابر کند، کیفیت خدمات و کالاها را متحول کند، نظام آموزشی را دگرگون سازد. یک پژوهش – در بهترین حالت – قرار است درباره چگونگی تحقق چنین اهدافی، مدل و نظریه عرضه کند، اما اینکه مدل ارائه شده منجر به افزایش سود می‌شود؟ کیفیت را ارتقا می‌دهد؟ نظام آموزشی را دگرگون می‌کند؟ چیزهایی هستند که به مطالعات طولی و چند سال زمان نیاز دارند.

در صورت بی‌توجهی به این نکات و گنجاندن بی‌تامل هر محتوایی (اعم از تعاریف، مدلها، روشها، نظریه‌‌ها و …) پژوهشگر احتمالا خود را در ناکجاآباد خواهد یافت. جایی که در آن مجبور است کارهایی در پژوهش خود انجام دهد که صرفا به دلیل هیجان و زیاده‌گویی فکر نشده در پروپوزال، در اساتید توقع ایجاد کرده و واقعا توانایی و زمان لازم برای انجام آنها را ندارد. در چنین حالتی خروج از این وضعیت – به جای انجام پژوهش – به دغدغه اصلی پژوهشگر تبدیل می‌شود.

از اینرو دقت در اسکلت‌بندی پرسش و هدف پژوهش، مرزبندی دقیق و علمی پژوهش به لحاظ موضوعی، روش‌شناختی و بافتی، و دقت در انتخاب واژه‌ها و چکونگی جمله‌بندی پاراگراف‌ها، «به سلامت» نوشتن و دفاع کردن از پروپوزال را تا حد زیادی تضمین می‌کنند.

فضای نوشتاری را تلف نکنید

بدیهی‌نویسی و تلف کردن فضای نوشتاری به ویژه در بخش «ادبیات موضوع» و «روش» از دیگر خطاهایی هستند که عمدتا به دلیل ضعف در تفکر تحلیلی پژوهشگر سبب می‌شوند تا این بخشها از هدف اصلی خود – که پاسخ به پرسشهای ۱، ۷ و ۸ است – دور بمانند. بازخوانی و کپی‌برداری تعاریف و مفاهیم و تشریح بیش از حد اهمیت موضوع در بخش ادبیات موضوع، و بازنویسی کتابهای روش تحقیق در بخش روش مصادیق بارز تلف کردن فضای نوشتاری در یک پروپوزال ضعیف هستند (بخش روش تحقیق اغلب پروپوزال‌های ضعیف به جای تشریح چرایی روش(ها) و ابزار(های) انتخابی و چگونگی مناسب بودن آنها برای پرسش مدنظر پژوهش به آموزش بدیهیات روش تحقیق می‌پردازند!)

از دلایل اتلاف فضای نوشتاری، گیر کردن پژوهشگر در مرحله خواندن و نوشتن توصیفی و – از آن بدتر – دل نکندن از مطالب اضافی است.

قبل از دفاع، پروپوزال خود را «پرسش‌مبنا» قضاوت کنید 

اندیشیدن و چندباره اندیشیدن درباره پرسشهای بالا در مراحل مختلف پروپوزال‌نویسی تا حد زیادی ذهن را از پراکنده‌گویی،‌ خام‌نویسی و نگارش جزیره‌ای نجات می‌دهد. استفاده از این پرسشها کمک می‌کند تا پژوهشگر با هر بار بلند خواندن بخشهای مختلف پروپوزال، نوشته خود را محک بزند؛ حواشی و توضیحات اضافی را حذف کند، مطالب خود را بپزد و از توصیف صرف و گزارش‌گونه آنها پرهیز کند. این، حس «کپی-پیست‌ نما شدن» را از نوشته می‌گیرد و این امکان را به پژوهشگر می‌دهد تا پیش از دفاع کار خود را محاکمه و قضاوت کند.

در این صورت پژوهشگر به جای پذیرش بی‌‌قید و شرط اصلاحات و اضافات – که اغلب موقع دفاع از پروپوزال به او پیشنهاد می‌شود – می‌تواند با یادآوری حدود و دامنه پژوهش خود و تشریح چرایی انتخابهای خود به گونه‌ای علمی و مستند «به سلامت» از پروپوزال خود دفاع کند و تنها اصلاحاتی را انجام دهد که به بهبود پروپوزال او کمک می‌کنند.

اگر پروپوزال شما می‌تواند به پرسشهای بالا، مختصر و مستند (با استناد به منابع معتبر و مرتبط) پاسخ دهد، تبریک! در پروپوزال‌نویسی، موفق بوده‌اید. اما اگر پروپوزال شما توان پاسخگویی به این پرسشها را ندارد، یا در بیان شفاهی آنها راحت هستید ولی نوشتن آنها برایتان دشوار است یا می‌خواهید پروپوزال خود را از خوب به عالی تبدیل کنید، مطالعه دو منبع زیر را به شما توصیه می‌کنم (منابع دیگر در گنجه).

گام به گام نگارش یک پروپوزال  – این منبع راهنمایی است درباره چگونگی نگارش بخشهای یک پروپوزال دکتری.
نمونه یک پروپوزال کامل دکتری  – این منبع نمونه پروپوزال کامل دکتری است که با مدنظر قرار دادن اصول صحیح پروپوزال‌نویسی نگاشته شده است.

یادگیری را به بخشی از شخصیت خود تبدیل کنید

با همه وجود بخواهیم که یاد بگیریم. پژوهش ماهیتا یعنی دانستن و طراحی یک پژوهش یعنی داشتن توانایی طرح چیزی که می‌خواهیم درباره آن بدانیم – یا بیشتر بدانیم – آن هم به شیوه‌ای علمی و قاعده‌مند.

فراگیران حرفه‌ای می‌دانند که هر چه بیشتر بخوانند در‌می‌یابند که کمتر می‌دانند؛ یعنی ندانسته‌هایشان بیشتر از دانسته‌هایشان است. به همین دلیل هر چه در سفر یادگیری بیشتر پیش می‌روند تشنه‌تر می‌شوند و این طرز فکر از آنها فراگیرانی ارادتمند می‌سازد.

فراگیر ارادتمند کسی است که در مواجهه با نقد دلگیر نمی‌شود، جبهه نمی‌گیرد، دیگران را بی‌سواد نمی‌خواند؛ بلکه در بدترین حالت درمی‌یابد که آنقدر عمیق نیاموخته است که بتواند آموخته‌هایش را به دیگران منتقل کند یا آنها را متقاعد سازد. چرا که بالاترین سطح یادگیری، آموزش تاثیرگذار است.

آموزش تاثیرگذار آموزشی است که در دیگران «آهان» ایجاد می‌کند. در صورتی که نتوانیم در دیگران «آهان» ایجاد کنیم یا منظورمان را برسانیم احتمالا در فهم عمیق و در انتقال آموخته‌هایمان ناموفق بوده‌ایم. در این صورت تنها زمانی رشد می‌کنیم و بهتر می‌آموزیم که بازخورد دیگران را به عنوان فرصتی برای یادگیری عمیق‌تر ترجمه کنیم نه با متهم کردن دیگران به اینکه «نمی‌فهمند» از کنار موضوع رد شویم.

در پروپوزال‌نویسی چون پژوهشگر در ابتدای راه پژوهش است چنین نگرش و ذهنیتی اهمیت صد چندان در موفقیت او ایفا می‌کند. چنگ زدن به ریسمان پیش‌دانسته‌های محدود خود و نپذیرفتن یا تامل نکردن درباره انتقاد دیگران از عوامل اصلی ناپخته ماندن پروپوزال و پژوهشگر نشدن اغلب پژوهشگران است. اگر یادگیری را به بخشی از شخصیت خود تبدیل کنیم و مخلصانه بخواهیم و نشان دهیم که می‌خواهیم یاد بگیریم، تبدیل به پژوهشگران و یادگیران حرفه‌ای‌تری خواهیم شد؛ یعنی خواهیم توانست ابتدا خوب و عمیق یاد بگیریم و -سپس- آموخته‌های خود را صریح و قابل فهم به دیگران منتقل کنیم.

اگر حق با دیگران است که بیشتر یاد گرفته‌ایم و پروپوزال خود را اصلاح کرده‌ایم، و اگر حق با ماست که به معلمان و پژوهشگران حرفه‌ای‌تری تبدیل شده‌ایم که توانایی دفاع علمی و متقاعدسازی را کسب کرده‌اند. و اگر این دو توانایی را کسب کردیم می‌توانیم از پژوهش خود نان و نام کسب کنیم و از آن برای توسعه (ارتقای رفاه، سلامتی و شادی جامعه)‌ استفاده نماییم.

توجه داشته باشیم که هر چه نوآوری در پژوهش بیشتر باشد نیاز به یادگیری عمیق‌تر – آن هم از نوع پیشرفته یعنی آموزش – افزایش می‌یابد چون طرح و دفاع پیروزمندانه از پروپوزال – احتمالا – نیاز به آموزش و متقاعدسازی دارد. در صورت پروپوزال‌نویسی و پژوهش با چنین ذهنیتی است که می‌توانیم به جای رنج و جستجوی راه خلاصی، از پروپوزال‌نویسی و پژوهش لذت ببریم و «به سلامت» انجامش دهیم. بنابراین، اگر می‌خواهیم یک پروپوزال خوب را خوب بنویسیم و موفق دفاع کنیم، حتما باید یادگیری را به بخشی از شخصیت خود تبدیل کنیم. چگونه؟

به قصد خوب نوشتن بخوانید

سعی کنیم با پرسشی در ذهن سراغ نوشته‌ها برویم و به قصد پاسخ به آن پرسش بخوانیم. سخت‌ترین کار در نوشتن این است که ندانیم از کجا شروع کنیم و چگونه مطالب را بچینیم. خواندن و نوشتن پرسش-مبنا این مشکل را تا حد زیادی حل می‌کند. این سبک کمک می‌کند تا حد ممکن دریافتهایمان از یک نوشته را – در عین استناددهی دقیق – با کلمات خود بنویسیم و برای قلم خود شناسنامه و هویت خلق کنیم. اینکه با نوشتن مطلب شما به سرعت قلم‌تان قابل شناسایی باشد.

خوب‌ نوشتن آموختنی است، بیاموزیدش

انجام خوب هر کار نیاز به مهارتها و منابعی دارد. بلد بودن «خوب نوشتن» جزو مهارتهای «بایدی» در فرایند پروپوزال‌نویسی است که داشتن یا نداشتن آن کل تجربه پروپوزال‌نویسی را دگرگون می‌کند. اگر خوب نوشتن را بلد باشیم از هر لحظه پژوهش و نگارش لذت می‌بریم وگرنه فقط خلاصی از پژوهش ارزویمان می‌شود.

خوب نوشتن یعنی ساده و پخته‌نویسی، و مثل هر مهارتی در ابتدا دشوار اما  آموختنی است. اگر قرار است نوشتن جایی در زندگی شغلی ما داشته باشد، حتما برای آموختن آن سرمایه‌گذاری کنیم و با تمرین و ممارست مستمر آن را به عادتی لذت‌بخش تبدیل کنیم.

داشتن پرسشهای خوب موقع خواندن، به پخته‌ و ساده‌نویسی کمک زیادی می‌کند. خواندن نمونه‌های خوب، بهره‌گیری از منابع آموزشی ساده، تمرین و «تمرین با بازخورد» همگی به بهبود نوشتن کمک می‌کنند.

نشان دهید که «واقعا» می‌خواهید یاد بگیرید

موقع دریافت نقد و بازخورد رو-در-رو – مثلا در جلسه دفاع حتما مشتاقانه به سخنان نقدکننده (اساتید) گوش دهیم: به چشمان او نگاه کنیم، نکات دریافتی را بنویسیم، به تک تک پرسشها و ابهامات به صورت علمی و با استناد به بخشهای مختلف پروپوزال پاسخ دهیم.

واقعی باشیم و واقعا و ارادتمندانه طالب یادگیری و بهتر شدن، چه در غیر اینصورت اگر احساسات و واکنشهای ما نمایشی باشند به راحتی به ناقد منتقل می‌شوند (چون احساس از جنس انرژی و به سرعت قابل انتقال است). اگر او صاحب قدرت (نمره، مدرک، کمک هزینه پژوهشی) است به احتمال زیاد از دادن آنها صرفنظر می‌کند و اگر صاحب قدرت نیست؛ از کمک بیشتر پرهیز می‌کند و در آینده هم از پژوهشگر به بدی یاد می‌کند. این یعنی از دست دادن فرصتهای – شغلی و غیرشغلی – خوب در آینده!

اگر «باید» پروپوزال خود را تغییر دهید، سریع دست به کار شوید

اگر حق با نقد کننده بود حتما از او تشکر کنیم و – بنا به تشخیص – به او وعده مطالعه بیشتر یا وعده اصلاح بدهیم. همیشه نیاز به اصلاح نیست، بعضی اوقات نیاز داریم بیشتر و عمیق‌تر یادبگیریم تا بتوانیم منظورمان را منتقل کنیم. اگر پذیرفتیم که باید اصلاحات و تغییراتی در پروپوزال انجام شود که نیازمند خواندن و نوشتن تحلیلی و کار زیاد است، در اولین فرصت آنها را انجام دهیم. گوش دادن و تغییر ندادن در عین اینکه بی‌احترامی به زمان و تخصص نقدکننده است، در طولانی مدت ناهمواریهای بیشتری در مسیر پژوهش و دفاع موفق از آن ایجاد می‌کند. بی‌اعتنایی به نقدها و پشت گوش انداختن بازخورد نامطلوب دیگری هم دارد: اساتید را در ارائه راهنماییهای ارزشمند بی انگیزه می‌کند و این فرصت بزرگ یادگیری را از پژوهشگر می‌گیرد.

خروج از «منطقه راحت» سرنوشت‌ساز است؛ از آن خارج شوید

دل کندن از نوشته‌ها (پیش‌نویس‌ها و مطالب گردآوری شده) و پذیرش تغییرات اساسی در پروپوزال سخت است. با وجودی که ایمان داریم حق با استاد است اما چون دردسر تغییر زیاد است سعی می‌کنیم مقاومت کنیم و با ترفندهای مختلف به ریسمان پروپوزال خود چنگ بزنیم و تا آخرین لحظه از آن دست نکشیم.

نوشتن پروپوزال خوب و آینده‌دار نیازمند صرف وقت زیاد و حوصله همراه با صبر برای نتیجه گرفتن است. از آن مهمتر نوشتن پروپوزال خوب به ذهنیتی ویژه نیاز دارد. اینکه: پژوهش فرایند یادگیری تمام‌عمر است و حتی در صورت انجام عالی پژوهش، خود را در ابتدای جاده یادگیری خواهیم یافت. پس باید برای یادگیری تمام‌عمر مهیا شد با این فرض که فارغ از اینکه چقدر می‌دانم، همچنان ندانسته‌هایم بیشتر از دانسته‌هایم هست؛ پس برای بهتر شدن باید یادگیری جزو برنامه هر روز من باشد.

بسته عمل کردن و تمرکز بر اثبات درست بودن ایده‌های و نوشته‌های خود بدون توجه به بازخوردهای دریافتی و اصرار بر ماندن در منطقه راحت، بدترین حالتی است که ممکن است پژوهشگر به آن دچار شود و در انتها چیزی جز اتلاف عمر و سرمایه عایدش نخواهد شد.

برای خروج از «منطقه راحت» اقدام کنید

برای تهیه پروپوزال خوب باید بپذیریم که به توانمندیهای زیادی نیاز داریم که قبلا در دانشگاه و مدرسه نیاموخته‌‌ایم. الان هم فرصت انتقام یا تغییر در نظام آموزشی وجود ندارد و بهترین راه این است که خود راسا دست به کار شویم و شکافهای دانشی و مهارتی خود را پیدا و پر کنیم و برای پر کردن آنها برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری نماییم. برای آموزش خود خرج کنیم، و مهارتهای کلیدی را بیاموزیم، و بالاخره برای اصلاح یا بازنویسی پروپوزال خود برنامه‌ریزی و اقدام کنیم.

قطعا در این مسیر احساسات مختلفی را – از قبیل نخواستن، ندانستن، نتوانستن و … – تجربه خواهیم کرد اما از طریق خودتوانمندسازی امکان تبدیل این احساسات به «می‌توانم و انجام می‌دهم» به وجود خواهد آمد.

پژوهش خوب یک سرمایه‌گذاری عظیم است که در بلندمدت سود پس می‌دهد. اگر می‌خواهیم از قبل پژوهش امرار معاش کنیم حتما برای خوب آموختن آن سرمایه‌گذاری کنیم تا هم خود از انجام آن لذت ببریم و هم به دیگران این تجربه زیبا را منتقل کنیم.

«در هر صورت» قدردان باشید

از تمام افرادی که به نوعی در تولد و پرورش پروپوزال نقش داشته‌اند تشکر کنیم. قدردانی به کار ما اعتبار بیشتری می‌دهد و شخصیت علمی ما را نمایان می‌کند. اگر می‌خواهیم در حرفه خود موفق شویم باید قدردانی را در راس اولویتهای خود قرار دهیم؛ چه در غیر این صورت در مسیر شغلی خود با بازخوردهای دور از انتظاری مواجه خواهیم شد؛ چرا که به خوبی از ما یاد نخواهد شد.

حتی در بدترین حالت که کسی وقت می‌گذارد یا وقت ما را می‌گیرد ولی – از نظر ما – چیزی به ما یاد نمی‌دهد هم باید قدردان باشیم چون او به ما یاد می‌دهد که مثل او نباشیم. این همان سرآغاز یا ادامه راه بهتر شدن است.

«به سلامت» پروپوزال بنویسید و چگونگی «به سلامت» نوشتن را به دیگران بیاموزیم 🙂

استناد: نظری، مریم. ۱۳۹۴ (۷ تیر). چگونه «به سلامت» پروپوزال بنویسید؟ نگارش پرسش‌مبنا + دو منبع کاربردی. بازیابی شده از وب سایت maryamnazari.com