در هر فصل از پایان‌نامه چه باید بنویسم؟ **راهنمای جامع نگارش پایان‌نامه، رساله دکتری، و گزارش پژوهش

پایان‌نامه را آینده‌نگرانه طرح‌ریزی کنید

پژوهش یا پایان‌نامه حاصل مطالعه‌ نظامند یک پرسش پژوهشی است که بسته به رشته و موضوع پژوهش می‌تواند طرح کننده مسئله‌ای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، زیست‌محیطی، تربیتی، و … باشد و طرح این پرسش

الف) دانش جدیدی به دانش موجود (متون و پژوهش‌های مرتبط با حوزه مورد مطالعه) اضافه می‌کند و

ب) مهارت پژوهشی پژوهشگر را در طراحی، اجرا و ارائه یک پژوهش اصیل به نمایش می‌گذارد.

براین اساس علاوه بر طراحی و اجرای موثر پژوهش لازم است تا پژوهشگر چیستی، چرایی و چگونگی پژوهش خود را به صورت علمی و در عین حال راحت‌فهم و جذاب ارائه دهد تا مخاطبان آن – که گروههای مختلف اعم از کمیته داوری، پژوهشگران حوزه مربوطه، و سایر ذی‌نفعان در بخش‌های مختلف صنایع و خدمات هستند– بتوانند به راحتی از آن بهره‌برداری کنند.

یک پژوهش خوب طراحی و خوب اجرا شده معمولا دستاوردهای نظری و عملی کاربردی دارد و در قالب‌های مختلف – مانند مقاله، سخنرانی، پوستر، کتاب، و کارگاه آموزشی – قابل نشر و عرضه است. با توجه به اینکه همه این محصولات علمی و ترویجی از گزارش نهایی پژوهش (پایان‌نامه/رساله) استخراج می‌شوند لازم است تا گزارش پژوهش به دقت و با دیدی آینده‌نگرانه طرح‌ریزی، تنظیم و ارائه شود.

هر قدر این کار با حوصله‌تر و دقیق‌تر انجام شود کار نشر و ترویج دستاوردهای پژوهش در قالب‌های دیگر راحت‌تر و سریع‌تر ممکن می‌شود.

با درنظر گرفتن چنین افقی، در این بخش اصول و قواعد کلی نگارش گزارش پژوهش به گونه‌ای تشریح می‌شوند تا هم پژوهشگر بتواند از آنها برای گزارش پژوهشش استفاده کند و هم برای تبدیل پژوهش به شکل‌های دیگر نشر – مانند کتاب،‌ مقاله نشریه، مقاله کنفرانس/سخنرانی، پوستر و کارگاه آموزشی – بهره‌برداری نماید.

در ادامه ساختار، نگارش و چیدمان هر بخش از پژوهش – که ممکن است در قالب پایان‌نامه ارشد یا رساله دکتری باشد- تشریح می‌شوند.

پیش از شروع به نگارش پایان‌نامه، شیوه‌نامه خود را تعیین کنید

درباره چیدمان و نام‌گذاری بخش‌های مختلف یک پژوهش شیوه‌نامه‌های متعددی وجود دارد. برای پرهیز از دوباره‌کاری توصیه می‌شود به شیوه‌نامه دانشگاه یا موسسه محل تحصیل خود مراجعه کنید.

معمولا در هر دانشگاه و حتی هر دانشکده‌ای شیوه‌نامه‌ای برای تنظیم و نگارش پایان‌نامه وجود دارد که ممکن است به صورت رسمی/مکتوب یا غیررسمی از آن استفاده شود. سعی کنید همان سنت را برای تنظیم گزارش پژوهش خود دنبال کنید.

جدای از تفاوت‌های موجود در نام‌گذاری بخش‌ها و تعداد بخش‌ها، محتوای هر پایان‌نامه باید دربرگیرنده اجزا و عناصری باشد تا ارزیابی و قضاوت دقت، صحت و اعتبار آن ممکن شود. در ادامه این موارد معرفی و شیوه نگارش آنها تشریح می‌شود. بسته به شیوه‌نامه مدنظرتان این موارد را در جای مناسب خود توضیح دهید.

صفحات آغازین پایان‌نامه

این بخش‌ها شامل موارد زیر است:

• صفحه عنوان
• صفحه امضا و تایید
• صفحه تقدیم
• صفحه قدردانی
• فهرست مندرجات
• فهرست جدول‌ها و فهرست نمودارها وتصاویر
• درباره پژوهشگر
• چکیده پژوهش

بدیهی است که فرایند انجام پژوهش با فرایند نگارش آن متفاوت هستند. به عنوان مثال صفحات آغازین، مقدمه، و چکیده پژوهش جزو آخرین‌هایی هستند که نوشته می‌شوند ولی به لحاظ  چیدمان نگارش در ابتدای پژوهش ظاهر می‌شوند. آنچه در این بخش ارائه می‌شود براساس چیدمان گزارش‌نویسی است نه براساس چیدمان فرایند انجام پژوهش. در ادامه هر بخش از گزارش پژوهش و شیوه تنظیم محتوای آن تشریح می‌شوند.

صفحه عنوان پایان‌نامه

عنوان پژوهش باید با پرسش‌های پژوهش همخوان باشد و به نوعی منعکس‌کننده پرسش(های) پژوهش باشد تا در خواننده تصور نادرست یا توقع نابجا ایجاد نکند. اصولا عنوان پژوهش به یکی از دو مورد زیر اشاره دارد: یا ترکیبی از چند پرسش پژوهش است که در پایان‌نامه مطرح شده‌اند؛ یا شکل ویرایش شده پرسش اصلی پژوهش است که از حالت پرسشی بیرون آمده و در قالب جمله‌ای شسته رفته ارائه شده است. درباره چگونگی اسکلت‌بندی عنوان پژوهش دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد. برخی پژوهشگران کمی‌کار معتقدند عنوان پایان‌نامه باید دربرگیرنده سه تا چهار عنصر اصلی باشد:

• متغیرها (variables)
• عوامل مداخله‌گر (treatment) -در صورت داشتن
• جامعه پژوهش (participants)
• بافتی که پژوهش در آن انجام شده است (setting)

چند نمونه عنوان پژوهش که با این رویکرد اسکلت‌بندی شده‌اند در ادامه آمده‌اند.

نمونه اول: The Contribution of Cognitive Distortions and Negative Career Thoughts to Variability in Career Indecision (variables) for College Students (participants) Receiving Career Counseling at a College Career Center (setting) نمونه دوم: The Effectiveness of Cognitive Restructuring (treatment) on Career Indecision (variable) among College Students (participants) Receiving Career Counseling at a College Career Center (setting) نمونه سوم: Cognitions (variables) of Students with Undeclared Majors who are on Academic Probation (participants) and Enrolled in a Liberal Arts College (setting)

 

در پژوهش‌های کیفی عناوین پژوهشی کیفی‌تر که به نوعی به طرح چیستی، چرایی و چگونگی پدیده‌ها می‌پردازند- مانند موارد زیر – پیشنهاد می‌شوند:

بررسی مفاهیم و شیوه‌های استفاده از شبکه‌های اجتماعی در کلاس درس مدارس ابتدایی از منظر معلمان

بررسی مفهوم چاقی کودکی و چگونگی تاثیر آن بر رشد ذهنی و موفقیت تحصیلی کودکان ۷ تا ۱۲ سال

در این میان متغیرهای مورد مطالعه – که نشان‌دهنده تمرکز و حدود و دامنه پژوهش هستند – عنصر مشترک و بایدی هستند که باید در عنوان پژوهش درج شوند.

بدیهی است که اسکلت‌بندی عنوان پژوهش با درنظرگرفتن عناصری مانند طراحی پژوهش (research design)، پرسش پژوهش، جامعه و بافت پژوهش انجام می‌شود و در هر صورت باید منعکس کننده پرسش پژوهش باشد.

مشخص کردن جامعه و بافت پژوهش هم به خواننده کمک می‌کند تا سریع‌تر و آسان‌تر درباره تعمیم‌پذیری (در پژوهش‌های کمی) و انتقال‌پذیری (در پژوهش‌های کیفی) نتایج پژوهش قضاوت کند.

صفحه امضا و تایید اساتید

در این صفحه کمیته داوری، اساتید و سایر افرادی که به نوعی تایید کننده این هستند که پایان‌نامه طبق استاندارد دانشگاه/دانشکده/موسسه انجام شده و پایان‌نامه با موفقیت به پایان رسیده است امضا و تاییدیه خود را به همراه مهر دانشگاه/موسسه مربوطه درج می‌کنند. افراد تایید کننده معمولا شامل موارد زیر است:

• اساتید راهنما و مشاور
• کمیته داوری و نظارت
• کارشناسان و مدیران پژوهش دانشکده مربوطه
• ریاست دانشکده

صفحه تقدیم پایان‌نامه

درج این صفحه اختیاری است.

در این صفحه معمولا پایان‌نامه تقدیم می‌شود به یکی دو نفر که در موفقیت پژوهشگر در به سرانجام رسیدن پایان‌نامه‌اش بیشترین سهم معنوی را داشته‌اند.

این افراد ممکن است پدر، مادر، همسر، فرزندان، یا یک دوست، همکار یا استاد/معلم باشد که در زندگی علمی-پژوهشی پژوهشگر نقش مشوق و حامی ایفا کرده است.

این افراد همچنین می‌تواند شامل افرادی باشند که به نوعی بناست از پژوهش بهره‌برداری کنند و از این طریق ایجاد بهبودی در زندگی شخصی، خانوادگی، حرفه‌ای، تفریحی، و یا تحصیلی آنها ممکن می‌شود. مثلا اگر پایان‌نامه در حوزه سدسازی و آب است صفحه تقدیم می‌تواند به این شکل ظاهر شود:

تقدیم به همه دغدغه‌مندان توسعه و آبادانی سدها

صفحه قدردانی پایان‌نامه

در این بخش معمولا از همه یا برخی از افراد زیر که به نوعی در طراحی، اجرا و به ثمر رسیدن پژوهش نقش داشته‌اند تقدیر به عمل می‌آید:

افراد و سازمان‌هایی که پژوهشگر را تشویق و حمایت مالی و معنوی کرده‌اند

• اساتید راهنما و مشاور
• سایر اعضای هیئت علمی و اساتیدی که پژوهشگر را حمایت علمی و معنوی کرده‌اند
• اعضای کمیته داوری و نظارت
• افرادی که به عنوان مربی، مرشد و راهنما به پژوهشگر کمک‌ کرده‌اند
• افرادی که در گردآوری و تحلیل داده به پژوهشگر کمک کرده‌اند
• مدیران و کارشناسان سازمانی که فرایند شرکت در پژوهش را تسهیل و حمایت کرده‌اند
• شرکت‌کنندگان در پژوهش که داده موردنیاز پژوهش با مشارکت آنها تولید و گردآوری شده
• ویراستاران و مشاوران آماری
• و تمام افرادی که به نوعی سفر پژوهش را برای پژوهشگر آسان و لذت‌بخش کرده‌اند

فهرست مندرجات، جدول‌ها و نمودارهای پایان‌نامه

این سه فهرست به ترتیب پشت سر هم درج می‌شوند.

• فهرست مندرجات
• فهرست مندرجات شامل تمام صرفصل‌های مندرج در پایان‌نامه است که به همراه شماره صفحه مربوطه درج می‌شوند.
• فهرست جدول‌ها

در صورت استفاده از جدول برای بیان مفاهیم، ارائه داده‌ها و نمایش یافته‌ها و …، در این بخش لیست جدول‌ها به همراه شماره صفحه مربوطه درج می‌شود. در صورتی که فقط از یک جدول در پژوهشتان استفاده کرده‌اید نیازی به درج این صفحه در گزارش پژوهش نیست.

• فهرست نمودارها و تصویرها

در صورت استفاده از نمودار، دیاگرام، گراف و تصویر برای بیان مفاهیم و روابط آنها، نمایش روندها، و نمایش یافته‌ها و …، در این بخش لیست نمودارها و تصویرها به همراه شماره صفحه مربوطه درج می‌شود. در صورتی که فقط از یک نمودار یا تصویر در پژوهشتان استفاده کرده‌اید نیازی به درج این صفحه در گزارش پژوهش نیست.

درباره پژوهشگر

یکی دو صفحه درباره خودتان – حول محورهای زیر – بنویسید:

• پیشینه تحصیلی و رشته(های) مرتبطی که درس خواندن در آنها باعث شده شما در پژوهشتان بهتر یا متفاوت‌تر بیاندیشید و عمل کنید
• پیشینه حرفه‌ای و هر نوع زمینه کاری که به نوعی در طرح و بحث مسئله پژوهش تاثیر داشته‌اند
• سوابق آموزشی‌ای که نشان‌دهنده توانمند بودن شما در طرح و اجرای پژوهشتان دارند
• تجربه‌هایی که به نوعی به طرح و اجرای پژوهشتان مربوط هستند

و به طور کلی ارائه توضیحاتی که به خواننده کمک می‌کنند تا با دیدگاه و دریچه نگاه شما به موضوع پژوهشتان بیشتر آشنا شود.

توضیح مختصر این موارد کمک می‌کنند تا خواننده با طرز فکر و نگاه شما به موضوع و پیش‌فرض‌های ذهنی‌تان درباره مسئله آشنا شود و درباره جانب‌داری و تعصب شما روی موضوع یا دیدگاهی خاص – که معمولا در فرضیه‌ها، پرسش‌ها و انتخاب‌های انجام شده در پژوهش منعکس می‌شوند – پیش‌زمینه ذهنی داشته باشد و بداند که ریشه این تعصب‌ها در کجاست؟

این اطلاعات همچنین به خواننده کمک می کنند تا در چارچوب پیشینه، سوابق، مطالعات و افق فکری‌تان، پژوهش و تفسیرهای شما را از نتایج پژوهش قضاوت کند.

این بخش معمولا در پایان‌نامه‌های ایرانی وجود ندارد اما درج آن – بنا به دلایل بالا – بسیار مفید خواهد بود.

چکیده پایان‌نامه

چکیده پژوهش شامل بخش‌های زیر است:

• بیان مسئله(statement of the problem)

چکیده با بیان مسئله پژوهش – که محصول تحلیل منتقدانه مبانی نظری و پیشینه پژوهش است – آغاز می‌شود. در بیانیه مسئله، صاحب مسئله هم معرفی می‌شود.

• پرسش‌ها یا فرضیه‌های پژوهش(research questions or hypotheses)

طرح پرسش‌های پژوهش (در پژوهش‌های کیفی) طرح فرضیه‌های پژوهش  (در پژوهش‌های کمی)

• پروتکل پژوهش و روش گردآوری داده(methods and design)

پاسخ به این سه پرسش: چه چیزی؟ از چه کسی یا از چه منبعی؟ چگونه پرسیده شد؟ که شکل جزئی‌تر آن در دو عبارت زیر توضیح داده شده است:

معرفی ابزار اندازه‌گیری متغیرها و چگونگی اندازه‌گیری آنها در بافت موردنظر (در پژوهش‌های کمی)

معرفی مدل مفهومی و مولفه‌های موردمطالعه و چگونگی طرح پرسش‌ها در بافت موردنظر (در پژوهش‌های کیفی)

• یافته‌ها(findings)

ارائه یافته‌ها در پیوند با پرسش(های) مربوطه یا در ارتباط با فرضیه‌های مربوطه. به عبارتی به فرضیه‌ها و پرسش‌ها مختصرا پاسخ داده می‌شود.

• کاربردهای پژوهش(implications)

خوانندگان علاقه‌مندند بدانند آیا پژوهش شما به کار آنها می‌آید یا نه و اینکه آیا ارزش آن را دارد که برای مطالعه متن کامل پژوهشتان وقت بگذارند؟ در بخش کاربردهای پژوهش با درنظرگرفتن این پرسش خواننده درباره کاربردهای پژوهشتان بنویسید. در حد یکی دو جمله درباره کاربردهای نظری و عملی پژوهشتان – برای پژوهشگران و مجریان و تصمیم‌گیران – بنویسید.

• نتیجه‌گیری(conclusions)

سهم پژوهش در توسعه دانش یا حل مسئله و میزان تعمیم‌پذیری (در پژوهش کمی) یا انتقال‌پذیری نتایج (در پژوهش کیفی) به بافت‌های مشابه را در انتهای چکیده توضیح دهید. چیدمان اجزای چکیده بر اساس سیاست نشر نشریات و شیوه‌نامه دانشگاه‌ها ممکن است قدری متفاوت باشند. اما در هر صورت موارد بالا جزو عناصر بایدی یک چکیده پژوهش به حساب می‌آیند.

فصل اول پایان‌نامه: مقدمه 

در این بخش تصویری کلی از چیستی، چرایی و چگونگی پژوهش ارائه می‌شود:

چیستی پژوهش

• پژوهشم درباره چیست؟ به طرح و حل چه مسئله‌ای می‌پردازد؟ چه هدفی را دنبال می‌کند؟
• صاحب این مسئله کیست یا چه افراد، سازمان‌ها و ارگان‌هایی از این مسئله تاثیر می‌پذیرند؟
• این مسئله حاصل شکاف دانشی در چه حوزه(هایی) است؟ (در چه حوزه موضوعی و یا چه حوزه روش‌شناختی است؟)
• پرسش یا فرضیه‌های پژوهشم چیستند و روی چه فونداسیون علمی استوار شده‌اند؟

چرایی پژوهش

• چرا انجام این پژوهش ضرورت دارد؟ اگر پژوهش انجام شود چه اتفاقی می‌افتد؟ کدام بخش‌ها، سازمان‌ها، حوزه‌(های) علمی از انجام این پژوهش تاثیر می‌پذیرند؟
• انگیزه من پژوهشگر از انجام این پژوهش چیست؟ چرا به این موضوع یا مسئله علاقه‌مند شدم؟
• «خب که چی؟» پژوهشم چیست؟

چگونگی پژوهش

• چگونه می‌خواهم پژوهشم را انجام دهم؟
• چگونه می‌خواهم پرسش پژوهشم را بپرسم؟ (ابزار یا پرسش‌های عملیاتی پژوهش)
• از چه کسی یا از چه منابعی می‌خواهم این پرسش را بپرسم؟ (جامعه پژوهش)
• چگونه می‌خواهم با جامعه یا منابع تعامل کنم و داده موردنیاز پژوهشم را گردآوری کنم؟ (روش گردآوری داده)
• چگونه می‌خواهم داده پژوهشم را تحلیل و تفسیر کنم؟ (روش تحلیل داده‌ها و تفسیر یافته‌ها)

در انتهای بخش مقدمه باید فرایند و طرح کلی پژوهش – ترجیحا به صورت نمودار یا تصویر – ارائه شود تا خواننده راحت‌تر بتواند با پژوهشگر همگام شود و بداند در هر بخش از گزارش می‌تواند به چه اطلاعاتی دست یابد.

مقدمه پایان‌نامه

بخش مقدمه با توضیح اجمالی درباره ابعاد موضوع شروع می‌شود. و این ابعاد باید باید اجزای پرسش پژوهش سینک باشند.

برای نگارش این قسمت، اجزا یا قسمت‌های مختلف عنوان پژوهش خود را با استناد به متون مربوطه معرفی کنید. هر قسمت یا جزء از عنوان را در پاراگراف جداگانه‌ای توضیح دهید. در پایان این معرفی، خواننده را به مطالعه بقیه مطالب دعوت کنید و برای این کار در یکی دو جمله توضیح دهید که قرار است در بقیه این بخش از گزارش چه مطالبی ارائه شوند.

بیان مسئله 

در این بخش مسئله پژوهش را معرفی کنید.

مسئله پژوهش باید منعکس کننده تحلیل‌های شما از متون و پژوهش‌های پیشین و شکاف دانشی باشد که از طریق این تحلیل‌ها رصد و در قسمت پیشین به آن به طور اجمالی اشاره کردید.

مسئله باید منطقی شفاف برای طرح پرسش‌های پژوهش را پی‌ریزی کند به طوری‌که مسئله بودن مسئله و ضرورت طرح پرسش‌های پژوهش به راحتی توسط خواننده احساس شوند.

مسئله باید در یک پاراگراف و با تکیه بر تحلیل متون و پژوهش‌ها و حول محور شکاف دانشی نوشته‌ شود که پژوهشگر از تحلیل متون و پژوهش‌ها به دست آورده است. بنابراین مسئله باید با ارجاع به متون مرتبط و تشریح کاستی‌های آنها نگاشته شود. شکاف دانشی می‌تواند یکی یا هر دو نوع زیر باشد:

شکاف در دانش موضوعی: موضوعی که من می‌خواهم پژوهش کنم قبلا درباره‌اش پژوهش نشده و با پروهش درباره آن می‌توانم این شکاف دانشی را پر کنم و مسئله‌ پژوهشم را حل کنم.

شکاف در دانش روش‌شناختی:‌ به دلیل وجود کاستی‌های روش‌شناختی – در روش‌های استفاده شده یا در طراحی پژوهش‌های پیشین – دانش تولید شده در پژوهش‌های پیشین قابل اعتماد یا کاربردی نیست به همین دلیل به پژوهش من نیاز است چون می‌خواهم با روشی متفاوت یا با ملاحظاتی متفاوت از روشی برای تولید دانش استفاده کنم که قبلا استفاده نشده است.

نکته: چرایی ناکارآمد بودن یا ضعف روش‌ها یا ابزارهای استفاده شده در پژوهش‌های پیشین باید به صورت علمی توضیح داده شود. اینکه چگونه این کاستی‌ها سبب شده‌اند دانش موردنیاز تولید نشود و شکاف دانشی به وجود بیاید؟ برای طرح چنین نقد علمی، پژوهشگر باید ازدانش روش‌شناختی مناسبی برخوردار باشد.

پرسش(های) پژوهش

پرسش‌های پژوهش ستون‌های اصلی پژوهش هستند و به خواننده کمک می‌کنند تا طرح کلی از پژوهش را درک کند بنابراین باید به دقت اسکلت‌بندی شوند. منطقا پرسش‌های پژوهش بعد از بیان مسئله می‌آیند و برای نگارش آن توجه به نکات زیر مفید خواهد بود:

• پرسش‌(های) پژوهش باید با درنظرگرفتن شکاف دانشی موجود به گونه‌ای نوشته شوند که «خب که چی؟» پژوهش – یا مزایا و دستاوردهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی،‌ و … –  هم در آن منعکس شود.
• پرسش(های) پژوهش باید به گونه‌ای نوشته شوند که مشخص شود انجام پژوهش – با کیفیت مطلوب – در بازه زمانی و با درنظرگرفتن داده و منابع موجودامکان‌پذیر است.
• پرسش(های) پژوهش باید با عنوان پژوهش همخوان و هماهنگ باشند.

مانند اسکلت‌بندی عنوان پژوهش که پیش‌تر به آن اشاره شد، برای طراحی و نگارش پرسش‌(های) پژوهش هم دو رویکرد توصیه می‌شود:

رویکرد اول: درج سه عنصر:

• متغیرها یا مولفه‌های موردمطالعه؛
• جامعه پژوهش؛
• بافتی که قرار است پژوهش در آن انجام شود.

چند نمونه از این رویکرد در ادامه آمده است:

نمونه اول:

What is the contribution of cognitive distortions and negative career thoughts to variability in career indecision (variables) for college students (participants) receiving career counseling at a college career center (setting)?

که شکل نهایی ارائه آن اینگونه است:

What is the contribution of cognitive distortions and negative career thoughts to variability in career indecision for college students receiving career counseling at a college career center?

نمونه دوم:

What are the cognition (variables) of students with undeclared majors who are on academic probation (participants) and enrolled in a liberal arts college (setting)?

که شکل نهایی ارائه آن اینگونه است:

What are the cognition of students with undeclared majors who are on academic probation and enrolled in a liberal arts college?

رویکرد دوم – درج چهار عنصر:

• treatments یا عامل تاثیرگذار/مداخله‌گر؛
• متغیرها یا مولفه‌های موردمطالعه؛
• جامعه پژوهش؛
• بافتی که قرار است پژوهش در آن انجام شود.

این رویکرد برای مواقعی مناسب است که پژوهشگر قصد دارد تاثیر مولفه یا متغیری را بر متغیر دیگری بررسی و مطالعه کند. یک نمونه در ادامه آمده است:

نمونه:

What is the effectiveness of cognitive restructuring (treatment) on career indecision (variable) among college students (participants) receiving career counseling at a college career center (setting)?

که شکل نهایی ارائه آن اینگونه است:

What is the effectiveness of cognitive restructuring on career indecision among college students receiving career counseling at a college career center?

در پژوهش‌های کیفی – به دلیل ماهیت استقرایی و تکاملی پژوهش کیفی – معمولا پرسش(هایی) که در ابتدای پژوهش مطرح می‌شوند با پرسش‌هایی که در زمان اتمام و ارائه گزارش پژوهش ارائه می‌شوند ممکن است یکی نباشند. احتمالش زیاد است که تغییراتی در پرسش‌ها ایجاد شود یا متغیرها، مولفه‌ها و پرسش‌(های) جدیدی از دل داده‌های پژوهش بیرون بیایند و به پرسش‌های قبلی اضافه شوند.

در گزارش نهایی باید پرسش‌ها بازبینی شوند و پرسش‌هایی در گزارش درج شوند که واقعا مورد پژوهش قرار گرفته‌اند. به عنوان مثال در ابتدای پژوهشی که قصد دارد مفهوم سواد اطلاعاتی را در رشته جی‌ آی اس (GIS) با رویکردی کیفی – اکتشافی در بافت تجربه‌های یادگیری دانشجویان مطالعه کند، پرسش پژوهش عبارت است:

دانشجویان رشته جی‌ آی‌ اس در فرایند انجام پروژه‌های درسی خود چگونه سه توانمندی جایابی، ارزیابی و استفاده از اطلاعات – از مجموعه توانمندی‌های سواد اطلاعاتی – را تجربه می‌کنند؟

اما بعد از انجام چند مصاحبه و تحلیل مصاحبه‌ها پژوهشگر در‌می‌یابد که به دلیل ماهیت سه‌بعدی اطلاعات در رشته جی‌ آی‌ اس، دانشجویان این رشته برای انجام پروژه‌های خود به توانمندی‌های دیگری مانند تولید داده با استفاده از فناوری GPS، پاک‌سازی یا clean کردن داده، دستکاری و متناسب‌سازی اطلاعات برای پروژه موردنظر، نگه‌داری و روز‌آمدسازی اطلاعات – با درنظرگرفتن تغییرات فضایی-جغرافیایی کره زمین – را هم انجام می‌دهند. به این ترتیب عناصر بالا به پرسش پژوهش او اضافه می‌شوند:

• دانشجویان رشته جی‌ آی‌ اس در فرایند انجام پروژه‌های درسی خود چگونه توانمندی‌های تولید و پاک‌سازی داده، جایابی، ارزیابی و استفاده از اطلاعات، متنساب‌سازی اطلاعات و نگه‌داری و روزآمدسازی اطلاعات را تجربه می‌کنند؟
• متعاقبا پرسش‌های فرعی بیشتری هم حول محور هر فعالیت اطلاعاتی جدید تنظیم می‌شوند. مثلا:
• دانشجویان رشته جی‌ آی‌ اس در فرایند انجام پروژه‌های درسی چگونه توانمندی تولید و پاک‌سازی داده را تجربه می‌کنند؟
• دانشجویان رشته جی‌ آی‌ اس در فرایند انجام پروژه‌های درسی چگونه توانمندی جایابی و گردآوری اطلاعات را تجربه می‌کنند؟
• و ….

مزایا و دستاوردهای پژوهش

در این بخش – بسته به موضوع و بافت پژوهش – باید مزایا و منافع پژوهش به لحاظ مزایای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، ریست‌محیطی و … تشریح شوند تا اهمیت پژوهش و چرایی ضرورت پرداختن به مسئله پژوهش به صورت ملموسی حس شود.

این بخش توجیه می‌کند که چرا پژوهش شما ارزش پژوهیدن دارد و ارزش آن را داشته که برای آن وقت، نرژی و پول صرف کنید.

بدین منظور باید  کاربرد دانش تولید شده از پژوهشتان باید به صورت شفاف – با درنظرگرفتن ذی‌نفعان پژوهش اعم از افراد و سازمان‌ها – توضیح داده شود. و اینکه اگر این پژوهش انجام نمی‌شد چه مسئله‌ای روی زمین می‌ماند. شرح این مورد به ویژه برای مواقعی که پژوهش توانسته حمایت مالی از موسسه یا سازمانی دریافت کند بسیار مهم است.

فصل دوم پایان‌نامه: مبانی نظری و پیشینه پژوهش 

در این بخش تحلیلی جامع و دقیق از متون و پژوهش‌های مرتبط ارائه می‌شود و فونداسیون علمی که مسئله و پرسش پژوهش روی‌ آن پایه‌ریزی شده‌اند تشریح میگردد.

این بخش باید به گونه‌ای نگاشته شود که با مطالعه آن خواننده ماهیت و چرایی انتخاب متغیرها، سازه‌ها یا مولفه‌های مورد پژوهش را درک کند و درباره چرایی طرح پرسش‌های پژوهش به صورت علمی توجیه شود.

به لحاظ چیدمان و شیوه ارائه، مطالب باید با همان نظم و ترتیبی دنبال شوند که در بخش اول «بخش مقدمه» آمد.

مبانی نظری و ادبیات موضوع 

در این بخش باید اطلاعات زمینه‌ای و بافتی درباره مفهوم (مفاهیمی) ارائه شوند که به فهم موضوع و نقد یافته‌ها در بخش پنجم – بخش بحث و نتایج – کمک می‌کنند. همچنین، در این بخش باید به سه پرسش چیستی، چرایی و چگونگی موضوع پژوهش پاسخ داده شود. اینکه:

چیستی

• موضوع پژوهش شما درباره چیست؟
• چه قابلیت‌هایی دارد؟
• چگونه امکان طرح مسئله پژوهشتان را ممکن کرده است؟
• چگونه امکان فهم و حل مسئله پژوهشتان را ممکن می‌سازد؟

چرایی 

• موضوع/پدیده موردمطالعه‌تان اول بار کی، توسط چه کسی و در چه بافتی مطرح شد؟
• فلسفه پیدایش این موضوع یا پدیده چیست؟
• برای حل چه مسائلی به کار می‌آید؟

چگونگی 

• برای بهره‌برداری از قابلیت‌های این موضوع چه رویکردها و آموزه‌هایی پیشنهاد یا استفاده شده است؟

پیشینه پژوهش 

در این بخش مشخصا به معرفی تحلیلی – انتقادی متون و پژوهش‌هایی بپردازید که بیشترین سهم را در تولید دانش در حوزه موردنظرتان داشته‌اند.

بدین منظور به متون و پژوهش‌های کمتر مرتبط به صورت اجمالی استناد دهید و بیشتر فضا را برای بحث و نقد متون و پژوهش‌هایی اختصاص دهید که به کار شما مرتبط هستند و پژوهش‌های هسته (اصلی) در حوزه پژوهشتان به حساب می‌آیند.

برای شروع یک پاراگراف درباره محتوا و سرفصل‌های مطالب این بخش بنویسید. اینکه هدف این بخش چیست و بناست در آن به چه موضوع‌هایی پرداخته شود و به ترتیب قرار است چه مطالبی ارائه شوند.

برای هر سرفصل مندرج در این بخش مقدمه کوتاهی درج کنید سپس اصل محتوا را ارائه دهید تا خواننده بتواند به راحتی مطالب را دنبال و ارزیابی کند.

با استناد به تحلیلتان از متون به شکاف دانشی که قرار است پژوهش شما آن را پر کند اشاره کنید. فقط به اصلی‌ترین منابع استناد کنید تا مشخص شود که پایه‌های علمی ادعای خود دال بر ناکافی بودن دانش را روی ستون‌های علمی قوی و محکمی استوار کرده‌اید.

برای نگارش موثر این بخش به نکات زیر توجه کنید:

محتوای این بخش باید با پرسش‌های پژوهش سینک باشند. به عبارتی مطالب باید به گونه‌ای نوشته شوند که به فهم پرسش و فهم چگونگی پاسخ به پرسش پژوهش – یا مسیری که پژوهشگر قرار است برای پاسخ به پرسش پژوهشش دنبال کند – کمک کنند.

خودتان را به متون یک رشته محدود نکنید. مثلا اگر در حوزه علوم اجتماعی تحقیق می‌کنید توجه به نظریه‌ها و ادعاهای علمی رشته‌های دیگر مانند جامعه‌شناسی، اقتصاد، و فلسفه عمق و خلاقیت بیشتری به کار شما می‌دهند و به شما کمک می‌کنند تا پرسش‌های جالب‌تر و عمیق‌تری مطرح کنید و در حوزه موردنظر مرزگشایی کنید.

از این فکر که نظریه‌ها یا مدل‌های قدیمی‌تر از مد افتاده‌اند و کاربردی ندارند پرهیز کنید. توجه به این موضوع به ویژه در حوزه‌های علوم اجتماعی و علوم انسانی – که در آن بازیافت نظریه‌های و ایده‌های قدیمی به تغذیه نواندیشی درباره پدیده‌ها کمک می‌کنند – بسیار حائز اهمیت است چون از تکرار اشتباهات گذشته – که به واسطه نظریه‌ها قابل فهم هستند – پیشگیری می‌کنند.

طرح مجدد پرسش‌(های) پژوهش 

پرسش‌های پژوهش اول بار در بخش اول – بخش مقدمه – درج می‌شوند و در این بخش تکرار می‌شوند تا پژوهشگر نشان دهد چگونه پرسش‌های پژوهشش از دل بررسی جامع و تحلیل منتقدانه متون و پژوهش‌های مرتبط بیرون آمده‌‌اند.

در صورت مطالعه دقیق و جامع احتمالا به پرسش‌های بی‌پاسخ بیشتری می‌رسید. بنا نیست پژوهش شما به تمام این پرسش‌ها پاسخ دهد. مهمترین آنها را در بخش «پیشنهادهایی برای پژوهش‌ بیشتر» درج کنید تا به این ترتیب هم دانش جامع خود درباره متون مربوطه را به نمایش بگذارید و هم حدود و دامنه پژوهش خود را مرزبندی کنید.

برای طرح پرسش‌های پژوهش نیازی به استناد و ارجاع‌دهی به متون نیست.

تعریف عملیاتی اصطلاحات و مفاهیم 

در این بخش اصطلاحات و مفاهیم اصلی مندرج در پرسش‌(های) پژوهش تشریح می‌شوند. پس از تعریف عملیاتی این مفاهیم، باید در تمام متن به صورت یکدست استفاده شوند. این یکدستی در استفاده از واژه‌ها به خواننده کمک می کند تا پرسش‌های پژوهش را بهتر درک کند و یافته‌های پژوهش را اشتباه تفسیر نکند.

هر چند این تعاریف در انتهای بخش بررسی متون و پیشینه پژوهش می‌آیند، لازم است تا در این بخش هم به صورت مجزا تکرار شوند تا منظور پژوهشگر از متغیرها، مولفه‌ها یا عوامل مداخله‌گر، جامعه و بافت پژوهش به درستی درک شود. برای نگارش این بخش سه گزینه وجود دارد:

ارائه تحلیلی از مفهوم یا اصطلاح براساس تعاریف موجود در متون و پژوهش‌های مرتبط. بدین منظور پژوهشگر پس از مطالعه این تعاریف، تفسیر خود را به عنوان تعریفی جدید ارائه می‌دهد.

ارائه نقل‌قولی مستقیم از تعریف موجود در متون مربوطه. در این صورت پژوهشگر به یکی از تعاریف موجود در متون که بیشترین نزدیکی را با آنچه مدنظر پژوهش اوست، استناد می‌دهد و عین آن را در بخش تعاریف عملیاتی نقل قول می‌‌کند.

بازنویسی متنی که در اثری قدیمی‌تر – از پژوهشگر – نوشته شده است. مثلا استفاده از تعریفی که پژوهشگر در یکی از مقالاتش توصیف کرده است.

به مرور زمان معمولا تعاریف جدیدی توسط نویسندگان مختلف برای مفاهیم کلیدی ارائه می‌شود. پس از بررسی دیدگاه‌ها و تعاریف گوناگون مناسب‌ترین تعریف را انتخاب کنید. یا مستقیم – به صورت نقل قول –  به آن استناد کنید یا آن را برای هدف پژهشتان متناسب‌سازی نمایید.

برای ارائه تعاریف عملیاتی می‌توانید اینگونه بنویسید:

برای هدف این پژوهش/این پیمایش/این مطالعه/این بررسی/ این پایان‌نامه،‌ مفهوم/اصطلاح/عبارت……………….. به عنوان ……………………. تعریف می‌شود (استناد در صورت استفاده از منبعی مشخص).

درج تعاریف عملیاتی بلافاصله پس از بررسی متون و پیشینه پژوهش کمک می‌کند تا خواننده مناسب بودن تعاریف را در بافت نظریه‌ها، پژوهش‌ها و پرکتیس (practice)‌ موضوع مورد پژوهش قضاوت و ارزیابی کند.

در صورت امکان تعاریف عملیاتی را کوتاه – مثلا در حد یک جمله – بیان کنید. برای ارائه تعاریف مفاهیم، هر اصطلاح را براساس نظم ظاهر شدن در پرسش پژوهش در بخش «تعریف عملیاتی اصطلاحات و مفاهیم» بیاورید. مفهومی که در ابتدای پرسش پژوهش آمده را اول تعریف کنید و بقیه مفاهیم را به ترتیب بعد از آن بیاورید.

فصل سوم پایان‌نامه: روش 

• پژوهشتان را چگونه انجام دادید؟
• چگونه داده پژوهشتان را گردآوری کردید؟
• این داده را از چه منابعی (جامعه پژوهش: افزاد، اشیا، مدارک، …) به دست آوردید؟
• چگونه اعتبار و تکرارپذیری پژوهش خود را اثبات می‌کنید؟

اینها پرسش‌هایی هستند که باید در بخش روش به آنها پاسخ داده شود. البته در بخش اول (بخش مقدمه) گزارش درباره پژوهشتان، شیوه طراحی آن، پرسش‌ها و یا فرضیه‌های پژوهش توضیحاتی ارائه کرده‌اید و در بخش دوم هم چارچوب نظری پژوهشتان را معرفی کرده‌اید.

• اینکه عنوان پژوهشتان چگونه و مبتنی بر مطالعه و تحلیل چه متون و پژوهش‌هایی شکل گرفت؟
• و بر پایه مطالعه تحلیلی و منتقدانه متون و پژوهش‌ها چگونه مسئله و پرسش‌های پژوهش اسکلت‌بندی شدند؟

به عبارتی در دو بخش پیشین به نوعی چگونگی طرح‌ریزی پژوهشتان را توضیح داده‌اید.

در این بخش باید قدم به قدم انجام پژوهشتان را توضیح دهید به گونه‌ای که دیگر پژوهشگران بتوانند با دنبال کردن این گام‌ها به نتایج مشابه نتایج پژوهش شما برسند. بدین منظور سعی کنید پیش‌نویس این بخش از گزارشتان را از دریچه نگاه خواننده‌ای بخوانید که با پژوهش شما ناآشناست.

• آیا مطالب برای او قابل فهم هستند؟
• چیزی از قلم نیافتاده؟
• چیزی هست که نیاز به توضیح بیشتر دارد؟
• مطلبی هست که باید ساده‌تر نوشته شود؟

مادامی‌که پژوهش خود را از این زاویه مطالعه می‌کنید جزئیاتی را که از قلم انداخته‌اید را به یاد می‌آورید و در گزارشتان می‌گنجانید. در این بخش تمرکز بر تشریح فرایندها و روش‌های استفاده شده در پژوهش است. مانند بخش‌های پیشین لازم است پرسش یا فرضیه‌های پژوهشتان را مجدد مطرح کنید لیکن در این مرحله باید از زاویه متفاوتی به آنها بپردازید. اینکه:

• برای پاسخ به پرسش پژوهشتان به چه نوع داده‌ای نیاز است؟
• برای گردآوری داده موردنیاز چگونه ابزار و پروتکل پژوهش خود را طراحی کرده‌اید؟

به عبارتی در بخش اول تمرکز بر این است که چرا قرار است پرسش پژوهش مورد پژوهش قرار گیرد؟ لیکن در بخش سوم تمرکز بر این است که چگونه قرار است به این پرسش پاسخ داده شود؟ به این ترتیب در این بخش – حداقل سه مورد اول – باید توضیح داده شوند:

• طرح مجدد هدف پژوهش و تشریح روش انتخابی برای تحقق هدف
• معرفی جامعه هدف و نمونه منتخب
• تشریح قدم به قدم رویه‌ها (procedures)
• معرفی دقیق ابزار(های) گردآوری داده (instruments)
• تشریح قدم به قدم تحلیل داده‌ها
• ارائه خلاصه یافته‌ها

در ادامه این موارد تشریح می‌شوند.

طرح مجدد هدف پژوهش و تشریح روش‌ انتخابی برای تحقق هدف 

این بخش را با طرح مجدد هدف پژوهشتان شروع کنید. سپس توضیح دهید که چگونه (با چه روش و ابزاری) و با درنظرگرفتن چه ملاحظاتی قصد دارید این هدف را محقق کنید؟ بعد از آن به طور مبسوط نوع طراحی (research design) پژوهش خود را تشریح کنید و – با درنظر گرفتن مباحث اعتبار و روایی مربوطه – نقاط قوت و ضعف انتخاب خود را توضیح دهید. اینکه:

چگونه طراحی انتخابی شما تضمین می‌کند که شما می‌توانید به کمک آن به پرسش پژوهش خود پاسخ دهید و برای مسئله پژوهشتان راه‌حل تولید کنید؟

معرفی جامعه هدف و نمونه منتخب 

جامعه یا منابعی را که قرار است داده خود را – از طریق تعامل، مشاهده، مصاحبه، و … – از آنها استخراج و گردآوری را معرفی کنید و توضیح دهید برای انتخاب آنها از چه فیلتری استفاده کرده‌اید؟ ملاک انتخاب شما چه چیز(هایی) بوده؟ نمونه انتخابی شما چه ویژگی‌هایی دارد و چرا قابلیت تولید داده موردنیاز پژوهشتان را دارد؟

در پژوهش کمی تمرکز بر تعمیم‌پذیری است. بنابراین انتخاب جامعه پژوهش باید به گونه‌ای صورت پذیرد که مشت نمونه خروار باشد یعنی داده به دست آمده از آنها به جامعه بزرگتر از همان جنس قابل تعمیم باشد.

در پژوهش کیفی  تمرکز بر فهم عمیق مسائل و پدیده‌هاست. هدفش تولید دانش غنی و عمیقی درباره تجربه‌های واقعی افراد از یک پدیده یا موضوع است. بنابراین در انتخاب جامعه پژوهش کیفیت افراد و تجربه آنها مدنظر است نه کمیت و تعداد آنها. جامعه پژوهش باید به گونه‌ای انتخاب شوند که بتوانند غنی‌ترین و عمیق‌ترین داده را برای پژوهش تولید کنند.

تشریح قدم به قدم رویه‌ها (procedures) 

گام به گام به کارگیری روش‌ها و ابزارها و چگونگی انجام فعالیت‌های مختلف برای تولید داده موردنیاز را شرح دهید.

• اینکه چگونه نمونه‌گیری کردید؟
• چگونه موضوع احترام به حقوق مشارکت‌کنندگان (حق انتخاب برای شرکت در پژوهش یا ترک پژوهش، حریم خصوصی و اطمینان از محرمانه ماندن پاسخ‌های او و …) را مدنظر قرار دادید؟
• اینکه برای ورود به بافت چه مجوزهایی دریافت کردید؟ برای دسترسی قانونی به منابع یا مشارکت‌کنندگان در پژوهش چه رویه‌های اداری را طی کردید؟ چه فرم‌ها و مدارکی را تهیه کردید؟ چگونه مشارکت جامعه پژوهش را به مشارکت در پژوهشتان جلب کردید؟
• چگونه داده موردنیاز پژوهشتان را گردآوری، سازماندهی، مدیریت و ذخیره کردید؟
• چگونه داده پژوهشتان را تحلیل کردید؟
• از چه روش(هایی) برای ارائه یافته‌های پژوهشتان استفاده کردید؟ این روش(ها) چگونه فهم و ردگیری آسان یافته‌ها را تامین می‌کنند؟

معرفی دقیق ابزارهای گردآوری داده (instruments) 

به نیت تامین این دو هدف ابزار پژوهشتان را معرفی کنید:

تشریح چیستی، چرایی و چگونگی انتخاب، طراحی، و یا متناسب‌سازی ابزار پژوهش با دو هدف اصلی باید نگاشته شود:

• هدف اول – امکان یافتن و استفاده مجدد از ابزار پژوهشتان برای خواننده میسر شود تا بتواند عین پژوهش شما را تکرار کند. پس باید با جزئیات قدم به قدمی نوشته شود تا قدم‌های شما توسط خواننده قابل ردگیری باشند.
• هدف دوم – به صورت شفاف مشخص کنید که چگونه ابزار پژوهشتان برای هدف پژوهشتان مناسب است و تولید داده معتبر و موردنیاز پژوهشتان را تضمین می‌کند؟

آیا ملاحظات خاصی را در انتخاب، طراحی و یا متناسب‌سازی ابزار پژوهشتان رعایت کرده‌اید که تولید داده معتبر و موردنیاز پژوهشتان را تضمین می‌کنند؟ و به همین دلیل من خواننده می‌توانم اعتبار و صحت داده پژوهشتان را باور کنم و مورد استفاده قرار دهم.

اگر پژوهشتان کمی است توضیح دهید:

• چگونه و با چه متر و گویه‌هایی (یا ابزار سنجشی) متغیرهای پژوهشتان را بررسی و آزمون کرده‌اید؟
• آیا از آزمون، پرسشنامه، یا تست خاصی استفاده کرده‌اید؟
• آیا آزمون یا پرسشنامه خاصی تهیه کرده‌اید؟در این صورت این ابزار روی چه فونداسیون علمی استوار است؟
• اگر پژوهشتان کیفی استتوضیح دهید:
• ابزار موردنیاز برای گردآوری داده پژوهشتان را چگونه ساختید یا چگونه ابزار(های) موجود را برای هدف پژوهشتان متناسب‌سازی کردید؟
• محتوای ابزار چگونه طراحی شده است و هر بخش از آن تولید چه نوع داده‌ای را ممکن می‌سازد؟
• به عبارتی محتوای ابزار پژوهشتان را حول چه متغیرها/مولفه‌ها/سازه‌ها و یا چه عواملی ساختید؟
• و اینکه آیا این محورها روی فونداسیون علمی خاصی سوار شده‌اند؟ برگرفته از نظریه خاصی هستند؟ و یا حاصل تحلیل‌های شما از متون و پژوهش‌های مربوطه هستند؟
• چگونه طرح پرسش‌های مندرج در ابزار پژوهش تجربه و دیدگاه مشارکت‌کنندگان در پژوهشتان را درباره موضوع یا پدیده موردنظر برانگیخته می‌کند؟
• چگونه سرجمع پاسخ به این پرسش‌ها کمک می‌کنند تا شما بتوانید به پرسش پژوهشتان پاسخ دهید؟

به عبارتی در این بخش هر ابزار، شیوه ساخت، اعتباریابی و روایی‌سنجی، و نتایج اجرای آزمایشی آن – که به شما کمک کرد تا درباره روایی، پایایی و مناسب بودن آن برای پژوهشتان اطمینان حاصل کنید – باید به دقت تشریح شوند. در صورتی که در متون مرتبط اطلاعاتی درباره اعتبار و روایی ابزار موردنظر وجود ندارد یا پژوهشگر ابزار موردنظر را برای هدف پژوهشش ساخته، لازم است تا مطالعه آزمایشی (pilot study) برای آزمون اعتبار و روایی ابزار پژوهش انجام شود.

دو رویکرد برای نگارش بخش روش اگر بیش از یک روش برای اجرای پژوهشتان استفاده کرده‌اید، دو رویکرد برای نگارش آن پیشنهاد می‌شود:

رویکرد اول: هر روش و توضیحات کامل درباره چگونگی استفاده از آن برای گردآوری داده زیر یک سرفصل ارائه شوند؛ سپس توضیح روش دوم و رویه‌های مربوطه و الی آخر

رویکرد دوم: روش‌ها و رویه‌ها در دو بخش جداگانه ارائه شوند. یعنی توضیح تک تک روش‌ها؛ سپس توضیح تک تک رویه‌ها در سرفصلی جداگانه

نکته: در پژوهش‌های کیفی، پس از تشریح رویه‌ها، پژوهشگر باید فضایی را برای توضیح بری بودن پژوهشش از سوگیری و bias اختصاص دهد:

• اینکه چه ملاحظاتی را مدنظر قرار داده تا دیدگاه شخصی و دانش پیشین او در انتخاب‌ها و شیوه اجرای پژوهش و گردآوری و تحلیل داده‌اش دخالتی نکند و به عبارتی bias‌ یا تعصب و جانب‌داری در پژوهشش ایجاد نکند؟

تشریح قدم به قدم تحلیل داده‌ها

در این بخش قدم به قدم تحلیل داده‌های پژوهشتان – که شامل موارد زیر هستند – را با جزئیات کامل توضیح دهید:

• نوع داده موردتحلیل
• شیوه سازماندهی داده خام
• شیوه پردازش و آماده‌سازی داده برای تحلیل
• شیوه انجام تحلیل
• و شیوه ذخیره و نگهداری داده

از کلی‌گویی و سطحی‌نویسی مانند عبارت زیر به شدت پرهیز کنید:

• نمونهنگارش غلط بخش تحلیل داده‌ها در پژوهش کمی: برای تحلیل داده از نرم‌افزار SPSS‌ استفاده شد و آزمون الف روی داده اجرا گردید.
• نمونهنگارش غلط بخش تحلیل داده‌ها در پژوهش کیفی: داده‌ها به روش کیفی کدگذاری، تم‌بندی و تحلیل شدند. بدین منظور از نرم‌افزار Nvivo‌ استفاده شد و تجربه‌های کاربران استخراج و دسته‌بندی شدند.

برای توضیح چگونگی تحلیل داده‌های کیفی گام‌های زیر را دنبال کنید:

گام اول – روش و رویه تحلیل براساس نوع داده انتخاب می‌شوند. پس ابتدا نوع داده موردتحلیل  را معرفی کنید:

• اینکه داده پژوهش من از نوع کمی است یا کیفی؟
• داده پژوهش من متن مصاحبه است، یادداشت‌های مشاهده است؟ عکس یا ویدئوست؟ داده‌های آرشیوی است؟ مدارک تاریخی است؟ شعر و داستان است؟ آثار هنری است؟ نامه‌ها و خاطرات شخصی است؟ و …..
• پس از معرفی نوع داده پژوهشتان می‌توانید چرایی انتخاب روش موردنظر توجیه کنید.

گام دوم – توضیح دهید چگونه داده‌ها برای تحلیل آماده شدند. مثلا اینکه:

• آیا مصاحبه‌‌های رکورد شده را خط به خط پیاده و روی کاغذ تایپ کردید؟یا فقط بخش‌های مهم داده را پیاده‌سازی و یادداشت‌برداری کردید؟
• خودتان (پژوهشگر) این را انجام داد یا از نیروی کمکی استفاده کردید؟
• آیا نسخه کامل مصاحبه‌ها را نگه‌داری کرده‌اید؟
• آیا از نرم‌افزار خاصی برای پیاده‌سازی و پردازش داده‌ها استفاده کردید؟
• چه نسخه یا ویرایشی از نرم‌افزار را استفاده کردید؟

گام سوم – توضیح دهید که داده پژوهشتان را چگونه تحلیل کردید.

هر نوع داده و هر روش پژوهشی – مثلا مردم‌نگاری، موردپژوهی، گراندد تئوری، پدیدارشناختی – و هر مدل انجام پژوهش – مثلا مدل تولید نظریه از مطالعات موردپژوهی آیزنهارت (Eisenhardt) یا مدل روش‌شناختی مردم‌نگاری گافمن  (Gaffman)، و … – رویه خاصی را برای تحلیل داده پیشنهاد می‌دهند. باید روش و مدل انتخابی خود را (در صورت استفاده از مدلی خاص) به صورت گام به گام توضیح دهید.

در صورتی که پژوهش شما بیش از یک نوع داده دارد – مثلا داده مصاحبه و داده پرسشنامه – علاوه بر تشریح گام به گام روش تحلیل داده‌ها توضیح دهید چگونه داده‌ها را با هم ادغام کردید و به پرسش پژوهشتان پاسخ دادید؟

گام چهارم – پس از نگارش این بخش آن را از دریچه نگاه خواننده بخوانید و مطمئن شوید هیچ توضیحی از قلم نیافتاده. یعنی خواننده با دنبال کردن قدم به قدم توضیحات شما می‌تواند منطق، چرایی و چگونگی تحلیل داده‌ها را درک کند و  صحت و دقت تحلیل‌ها را قضاوت کند.

برای توضیح چگونگی تحلیل داده‌های کمی گام‌های زیر را دنبال کنید:

گام اول- نوع داده و نوع تحلیل‌های موردنیاز را مشخص کنید.

گام دوم- آمارهای توصیفی موردنیاز را مشخص نمایید.

گام سوم- نظم و ترتیب انجام تحلیل‌ها را مشخص کنید. به عنوان مثال قبل از محاسبه میانگین‌ها ممکن است لازم باشد تا امتیازها (نمرات) به نمرات استاندارد تبدیل شوند و بعد از آن تحلیل‌های بعدی – مثلا تحلیل واریانس و بعد از آن آزمون معناداری و الی آخر – انجام شوند.

گام چهارم- توضیح دهید هر قدم از تحلیل را چگونه انجام دادید. مثال:  پس از ورود داده‌ها به جدولی در اکسل، متغیرها به این شرح مشخص شدند ……….. سپس با دنبال کردن این گام‌ها ………….. نمرات به نمرات استاندارد تبدیل شدند.

گام پنجم- پس از نگارش این بخش آن را از دریچه نگاه خواننده بخوانید و مطمئن شوید هیچ توضیحی از قلم نیافتاده. یعنی خواننده با دنبال کردن قدم به قدم توضیحات شما می‌تواند منطق، چرایی و چگونگی تحلیل داده‌ها را درک کند و صحت و دقت تحلیل‌ها را قضاوت نماید. به عنوان مثال اگر از نرم‌افزاری مانند SPSS‌ یا Minitab استفاده کرده‌اید از کدام نسخه و از کدام امکانات آن استفاده کرده‌اید؟ چرا؟

ارائه خلاصه یافته‌های پایان‌نامه

در انتهای این بخش به خلاصه خیلی مختصری از یافته‌ها اشاره کنید و برای مطالعه کامل یافته‌ها خواننده را به مطالعه بخش بعدی – یافته‌ها – دعوت کنید.  برای پژوهش‌های کمی:

• اینکه آیا فرضیه شما رد یا تایید شد؟
• آیا میان متغیرهای موردمطالعه رابطه معناداری به دست آمد؟
• برای پژوهش‌های کیفی:
• اینکه داده‌های تحلیل شده باره پدیده مورد مطالعه به چند دسته قابل تقسیم هستند و قرار است در چند سرفصل ارائه شوند؟

فصل چهارم پایان‌نامه: یافته‌ها 

در این بخش نتایج پژوهشتان را گزارش کنید. نتایج پژوهش شامل داده‌های گردآوری شده، نتایج تحلیل داده‌ها و یافته‌های پژوهش است. بدین منظور پیشنهاد می‌شود این بخش را در چهار سرفصل زیر گزارش دهید:

• مقدمه
• توصیف جامعه یا نمونه مطالعه شده
• چگونگی رعایت دستورالعل روش‌ها در فرایند تحلیل داده‌ها
• ارائه داده‌ها و نتایج
• جمع‌بندییافته‌ها و نتیجه‌گیری‌ها

این موارد شیوه ارائه این موارد در ادامه تشریح می‌شوند.

مقدمه

برای شروع هدف و محتوای این بخش از گزارش را معرفی کنید:

• هدف این بخش چیست و قرار است چه محتوایی ارائه کند؟
• مطالب این بخش با دیگر بخش‌های گزارش پژوهشتان چگونه ربط پیدا می‌کنند؟
• ساختار و چیدمان مطالب این بخش چگونه است؟ (به ترتیب قرار است چه مطالبی ارائه شوند؟)

همچنین سودمند است در ادامه این توضیح، توضیح مختصری راجع به خودتان، پیشینه تحصیلی و حرفه‌ای، آموزش‌های دریافت شده برای اجرای موثر پژوهشتان و اینکه آیا پیشینه و آموزش‌ها تاثیری در تحلیل داده‌های پژوهش گذاشته‌اند، ارائه دهید.

این اطلاعات کمک می‌کنند تا خواننده بهتر بتواند صحت و اعتبار تحلیل‌ها و یافته‌های پژوهشتان را قضاوت کند.

توصیف جامعه یا نمونه مطالعه شده

در این قسمت نمونه/جامعه/ شرکت‌کنندگان در پژوهشتان را معرفی کنید:

اطلاعات جمعیت‌شناسی (demographic)– به ویژه مشخصاتی که بر کیفیت داده تولید شده نقش داشته – را معرفی کنید. مثلا اگر در مطالعه‌ای داشتن تجربه کاری مهم بوده، اطلاعات مربوط به تجربه کاری افراد – سابقه کار، سابقه تعامل با پدیده موردنظر و … – را معرفی کنید.

چون در پژوهش کیفی هدف تعمیم‌ دادن نتایج نیست بهتر است – به جای توصیف گروه‌(های) مورد مطالعه – تک‌تک شرکت‌کنندگان و چرایی مناسب بودن آنها برای پژوهش معرفی شوند. در کنار اطلاعات عمومی مانند سن، جنس، قومیت، وضعیت تحصیلی، طبقه اقتصادی،‌ محل زندگی یا تحصیل یا کار و … – به تناسب پرسش پژوهش اطلاعات بیشتری درباره جامعه پژوهشتان ارائه دهید تا چرایی مناسب بودن آنها برای پژوهشتان درک شود.

بعد از این توضیح، درباره افرادی که از شرکت در پژوهشتان انصراف دادند و دلایل این انصراف را توضیح دهید. این قلم اطلاعاتی بعدا برای توضیح کاربردها و محدودیت‌های پژوهش – در بخش پنجم – به کار می‌آید.

در پایان هم به هر قلم اطلاعاتی که می‌تواند به فهم بهتر ویژگی‌های جامعه/نمونه پژوهش کمک کند و بر نتایج پژوهش تاثیر بگذارد را توضیح دهید.

چگونگی رعایت دستورالعمل روش‌ها در فرایند تحلیل داده‌ها

با درنظرگرفتن روش پژوهش انتخابی – مثلا گراندد تئوری، پیمایش، پدیدارشناسی، موردپژوهی و … – توضیح دهید که چگونه قواعد این روش را برای تحلیل داده پژوهشتان اجرا کردید؟

مثلا اگر از مدل مردم‌نگاری گافمن یا مدل موردپژوهی اکتشافی آیزنهارت برای تحلیل داده‌ها استفاده کرده‌اید باید به دقت گام‌های تحلیل داده را مطابق آموزه‌های این مدل توضیح دهید و تشریح کنید:

• چگونه این آموزه‌ها را برای تحلیل داده پژوهشتان دنبال کرده‌اید؟
• و اگر برخی گام‌ها طبق دستورالعمل دنبال نشده‌اند دلیل آن چیست؟

و در نهایت هر اتفاقی که در فرایند تحلیل داده رخ داده که به نوعی بر کیفیت و چگونگی تحلیل تاثیر گذاشته است – مثلا داده‌ای گم شده و … – و چگونگی حل این مسائل را توضیح دهید.

توضیح این موارد برای غنی‌سازی بحث در بخش پنجم و تشریح چرایی یافته‌های پژوهش بسیار مفید خواهند بود.

ارائه داده‌ها و نتایج پژوهش

این قسمت قلب بخش چهارم به حساب می‌آید. شیوه گزارش داده‌ها و نتایج باید با روش طراحی (research design) پژوهشتان همخوان باشد. چون شیوه ارائه یافته‌ها در پژوهش‌های مختلف – از جمله مطالعات مردم‌نگاری، مطالعات پدیدارشناسی با مطالعات پیمایشی توصیفی و … – متفاوت است.

مثلا در مطالعات مردم‌نگاری یافته‌ها حول محور مفاهیم و موضوع‌ها، الگوها و معانی غالب در داده‌ها، و تحلیل‌های تاریخی از زندگی افراد نگاشته می‌شوند.

در مطالعات موردپژوهی یافته‌ها ابتدا حول محور مورد مطالعه شده به عنوان یک کل تحلیل می‌شوند و بعد از آن تحلیل‌های درون موردی/واحدی (within-case analysis)‌ و تحلیل‌های برون موردی/واحدی (across-cases/ across-units analysis)‌ و در نهایت تفسیر داده‌ها در بافت موردمطالعه انجام می‌شوند.

در مطالعات گراندد تئوری داده‌ها براساس چند لایه کدگذاری‌ انجام شده و دسته‌بندی مفاهیم مرتبط با کدها یا برچسب‌ها تحلیل می‌شوند و در نهایت مفاهیم و محورهای برآمده از داده‌ها، قصه  قطعات نظریه، مدل یا اجزای فرضیه‌هایی را تشکیل می‌دهند.

بنابراین برای نگارش یافته‌ها باید آموزه‌ها و دستورالعمل مربوط به روش پژوهشتان یا روشی که برای تحلیل داده‌ها انتخاب کرده‌اید را به دقت دنبال کنید.

جمع‌بندی یافته‌ها و نتیجه‌گیری‌ها

در پایان این بخش خلاصه‌ای از یافته‌ها را ارائه دهید و دقت خود در تحلیل داده‌ها و – در نتیجه – اعتبار آنها را برجسته نمایید. در انتها هم خواننده را به مطالعه بخش پنجم – برای دریافت تحلیل‌های عمیق‌تر و تشریح سهم پژوهش در توسعه دانش موجود و کاربردهای پژوهش – دعوت کنید.

بخش پنجم پایان‌نامه: بحث و نتیجه‌گیری 

این بخش پایانی پژوهش است. در این بخش پژوهشگر باید توضیح دهد:

• آیا در تحقق هدف پژوهش و حل مسئله پژوهشش موفق بوده؟
• با تحلیل وارزیابی دقیق انتخاب‌ها و گام‌های طی‌شده‌ و تفسیر یافته‌های به دست آمده باید توضیح دهد
• تا چه حد در تحقق هدف و حل مسئله پژوهشش موفق بوده است؟

همچنین در این بخش پژوهشگر باید به پرسش پژوهشش به تفصیل و با استناد به یافته‌ها پاسخ دهد و با مقایسه یافته‌های پژوهش خود با پژوهش‌های مرتبط دلایل تفاوت و یا شباهت را توضیح دهد.

بعد از آن باید کاربردهای نظری و عملی پژوهش برای محققان و حرفه‌مندان حوزه و به طورکلی ذی‌نفعان پژوهش توضیح دهد، محدویت‌های پژوهشش را بیان کند و پیشنهادهایی را برای پژوهش‌های آینده ارائه دهد.

برای نگارش این بخش چهار سرفصل زیر پیشنهاد می‌شوند:

• مقدمه
• خلاصه نتایج پژوهش
• بحث درباره نتایج پژوهش
• تفسیر و تحلیل نتایج پژوهش و معانی و کاربردهای پژوهش‌
• محدودیت‌های پژوهش
• پیشنهادهایی برای پژوهش بیشتر

در ادامه شیوه ارائه این موارد تشریح می‌شوند.

مقدمه

مانند بخش‌های پیشین، این مقدمه معرفی و توضیحی است درباره هدف و محتوای این بخش نه کل پژوهش. بنابراین باید به گونه‌ای نوشته شود که خواننده را برای ورود به مباحث و سرفصل‌های این بخش از گزارش آماده کند.

خلاصه نتایج پژوهش

ضمن یادآوری خواننده درباره مسئله،‌ هدف و پرسش(های) پژوهش در این قسمت باید به صورت خلاصه چیستی، چرایی و چگونگی انجام پژوهش و دستاوردهای پژوهش تشریح شوند.

بدین منظور باید مسئله و پرسش‌(های) پژوهش مجدد طرح شوند، و به صورت مختصر پیشینه پژوهش – به ویژه پژوهش‌هایی که بعدا منتشر شده‌اند – و روش پژوهش و یافته‌های پژوهش ارائه شوند.

نکته:‌ تکراری ننویسید و این موارد را از بخش‌های اول کپی‌برداری نکنید. همچنین از توصیف صرف آنچه در هر بخش گذشت بپرهیزید.

کل پژوهش را به صورت مختصر و مفید بنویسید. در این بخش بناست خواننده به صورت مختصر،‌ مفید و مستند به پرسش‌های زیر پاسخ بگیرد:

• این پژوهش به طرح چه پرسشی پرداخت؟
• چرا پرداختن به این پرسش ضروری بود؟
• چگونه داده موردنیاز این پژوهش گردآوری و تحلیل شد؟
• ابزار پژوهش روی چه فونداسیون علمی یا حول محور چه چارچوب نظری/ مدل مفهومی ساخته شد؟
• چه ملاحظاتی برای انتخاب منبع داده و استخراج داده موردنیاز مدنظرقرار گرفت؟
• چگونه و با رعایت چه ملاحظاتی پرسش پژوهش مطرح شد که در نهایت کشف و تولید داده موردنیاز را تضمین نمود؟
• پژوهش به چه یافته‌‌هایی دست یافت؟
• براساس این یافته‌ها، پاسخ شما به پرسش پژوهش چیست؟

بحث درباره نتایج پژوهش

واژه کلیدی که در این قسمت باید به آن توجه شود واژه «بحث» است نه توصیف و بازخوانی صرف یافته‌ها.  در بخش چهارم یافته‌ها ارائه شدند. در این بخش پژوهشگر – به عنوان فردی که در تمام بالا پایین‌های این سفر درگیر بوده – باید تفسیر و تحلیل خود درباره یافته‌های پژوهش را مطرح کند.

• اینکه فرضیه‌های پژوهش تا چه حد تایید شدند و چرا؟
• اینکه آیا تغییری در پرسش پژوهش – و آنچه او در ابتدا به عنوان پرسش در ذهن داشت – ایجاد شد؟ چرا؟

به طور کلی پژوهشگر در این بخش باید به دو پرسش کلیدی پاسخ دهد:

• پژوهش من درباره چیست؟ چه معنا و مفهومی دارد؟ درباره پدیده موردمطالعه یا موردآزمون چه می‌گوید؟
• چرا نتایج آن چنین شد؟

در پاسخ به این پرسش‌هاست که پژوهشگر می‌تواند به نوعی به محدودیت‌ها، تغییرات به وجود آمده در شیوه تفکرش درباره پژوهش و موضوع و رویه‌های انجام پژوهش – در سفر پژوهشش – و تاثیراتی که بافت و جامعه پژوهش و میزان و شیوه مشارکت آنها در پژوهش داشته‌اند اشاره کند.

مطالب این قسمت از گزارش، همان آهان‌هایی هستند که پژوهشگر در طول سفر پژوهش خود به دست آورده است.

تفسیر و تحلیل نتایج پژوهش و معانی و کاربردهای پژوهش

در این بخش باید نتایج پژوهش با متون و پژوهش‌های مرتبط و همچنین در دل موضوع یا رشته مادر – که پژوهش در آن جای می‌گیرد – بحث، تفسیر و مقایسه شوند و دلیل شباهت یا تفاوت یافته‌های پژوهش شما با پژوهش‌های پیشین تشریح گردند.

• اینکه نتایج پژوهش شما در دل متون، مدل‌ها و نظریه‌های مرتبط چه معنا و مفهومی دارند؟
• اینکه نتایج پژوهش شما برای موضوع و رشته مادر چه معنا و مفهومی دارند؟
• در صورتی که میان نتایج پژوهش شما با پژوهش‌های پیشین تفاوتی وجود دارد،‌ این چه معنا و مفهومی دارد؟ این چه معنا و مفهومی برای حرفه و رشته مرتبط با موضوع پژوهش و ذی‌نفعان پژوهش دارد؟
• در عین حال این تفاوت از منظر شواهد و متون پژوهشی دیگر – که از نتایج پژوهش حمایت می‌کنند یا ادعای علمی آنها با پژوهش شما همسوست – چه معنا و مفهومی دارد؟
• توضیح شما برای این تفاوت یا دستاورد تازه چیست؟
• آیا دلیل آن استفاده شما از روش متفاوت، انتخاب جامعه پژوهش متفاوت، رعایت ملاحظات ویژه‌ای بوده که در پژوهش‌های پیشین مدنظر قرار نگرفته‌اند؟
• آیا دلیل آن در تمرکز شما بر متغیر، عامل یا مولفه خاصی است که پژوهش‌های پیشین مدنظر قرار نداده‌اند؟

در مجموع در این قسمت باید دستاوردهای پژوهش و «خب که چی؟» آنها برای ذی‌نفعان نظری و عملی پژوهش – اعم از متخصصان و پژوهشگران رشته، حرفه‌مندان حوزه موردمطالعه، و سایر ذی‌نفعان پژوهش – تشریح شوند. پاسخ به پرسش‌های زیر به نگارش این قسمت از گزارش پژوهش کمک می‌کند:

• این پژوهش و یافته‌های آن چه کاربردهای نظری دارند؟ مثلا چگونه به فهم مسائل و طراحی پژوهش‌های مولد در حوزه مربوطه کمک می‌کنند؟
• دستاوردهای این پژوهش چه کاربردهای عملی در حل مسائل حرفه و ایجاد تغییر در جامعه و کیفیت زندگی دارند؟
• چه کسانی می‌توانند از این پژوهش بهره‌برداری کنند؟ چگونه؟

محدودیت‌های پژوهش

یکی از دلایلی که برخی پژوهش‌ها به نتیجه دلخواه نمی‌رسند مثلا داده موردنیاز را به دست نمی‌آورند و نمی‌توانند با قوت موردانتظار به پرسش پژوهششان پاسخ دهند این است که در طراحی آنها محدودیت‌هایی وجود دارد.

در این قسمت – حتی به فرض انجام مطلوب پژوهش – به طرح چالش‌هایی بپردازید که به نوعی طرح کننده محدودیت‌ها طراحی و اجرای پژوهشتان بودند. محدودیت‌هایی که در صورت نبود یا غلبه بر آنها پژوهشگر می‌توانست کار به مراتب باارزش‌تری انجام دهد و دانش به مراتب عمیق‌تر و کاربردی‌تری تولید کند.

در این قسمت باید درباره محدودیت‌های قابل مرتفع کردن با نگاهی واقع‌بینانه پرداخته شود نه محدودیتی که مرتفع کردن آن واقع‌بینانه نیست مثلا بزرگتر کردن جامعه پژوهش به حجمی که عملا از حوصله یک پژوهش خارج است.

در این قسمت چنین محدودیت‌های واقع‌بینانه مطرح می‌شوند و پژوهشگر براساس تجربه‌اش از پژوهش، جامعه پژوهش، فرایند پژوهش و … در بخش بعدی پیشنهادهای شدنی برای پژوهش‌های آینده ارائه می‌دهد. مثلا استفاده از نمونه‌گیری هدفمند به جای نمونه‌گیری تصادفی.

نکته: اشتباهات خود را – که احتمالا ناشی از تنبلی یا خوب مطالعه نکردن هستند – با محدودیت اشتباه نگیرید.

بخش پیشنهادات پایان‌نامه

با توجه به اینکه زمان و پول برای انجام یک پژوهش محدود است و پژوهشگر – در صورت انجام درست پژوهش – به لیستی بلند از مسائل و حوزه‌های نیازمند پژوهش می‌رسد، در این بخش پژوهش‌های پیشنهادی که در مقیاس زمانی محدود یک پایان‌نامه یا یک رساله دکتری قابل انجام هستند مطرح می‌شوند. برای تفکر و نگارش نظام‌مند چنین پیشنهاد‌هایی می‌توانید به حوزه‌های زیر فکر کنید:

ارائه پیشنهادهایی که به داده پژوهش مربوط هستند. مثلا طرح نیاز به انجام پژوهش‌هایی که نوع متفاوتی از داده را تولید کنند. معمولا از نتایج یک پژوهش مولد، پرسش‌های خوب زیادی متولد می‌شوند که پژوهیدن آنها می‌تواند دانش جدیدی در موضوع موردنظر تولید کند.

ارائه پیشنهادهایی که به حوزه روش و شیوه طراحی پژوهش مربوط هستند. مثلا استفاده از عوامل مداخله‌گر متفاوت برای آزمون متغیرها، یا تمرکز بر سازه یا مولفه‌ای متفاوت برای طرح پرسش‌های مصاحبه، استفاده از ابزاری متفاوت برای گردآوری داده و …

ارائه پیشنهادهایی که به حدود و دامنه موضوع و پرسش پژوهش مربوط هستند. مثلا پیشنهاد تمرکز بر موضوع‌ها/ پرسش‌هایی که پژوهشگر حین گردآوری و تحلیل داده متوجه آنها می‌شود اما چون این پرسش‌های جدید خارج از دامنه پژوهشش هستند به آنها نمی‌پردازد. در مجموع برای نگارش این قسمت از گزارش پژوهشگر باید بتواند به پرسش‌های زیر پاسخ دهد:

• مسئله یا موضوع مدنظر پژوهش من چه ابعاد ناشناخته دیگری دارد؟
• برای فهم و حل ابعاد دیگر مسئله چه پرسش‌هایی ارزش پژوهیدن دارند؟
• برای فهم عمیق‌تر و جامع‌تر این مسائل چه عناوین یا موضوع‌هایی باید مورد پژوهش قرار گیرند؟
• چه روش‌(هایی) و چه بافت و جامعه پژوهشی می‌توانند مناسب‌ترین روش و منبع برای تولید دانش دربارهاین موضوع‌ها و مسائل باشند؟

 

یک پایان‌نامه یا گزارش پژوهش عالی، محصول یک پژوهش درست طراحی و اجرا شده است. 

اگر مایلید پایان نامه یا طرح پژوهشی خود را خیلی اصولی و پرملاط انجام دهید

دوره جامع کیمیاگران پژوهش بهترین و اقتصادی‌ترین منبع برای انجام چنین کاری است.